تأثیر فرهنگ و تمّدن پیش از اسلام در نشر و گسترش «آیین جوانمردی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

چکیده

شکست حکومت ساسانی در مقابل اعراب، دورة جدیدی را به لحاظ «تاریخی» برای سرزمین ایران رقم زد، ‌‌‌‌‌‌اما فرهنگ پربار و کهن ایران باستان، هرگز با این شکست، دچار زوال و فراموشی نشد؛ بلکه در دورة اسلامی ‌به حیات خود ادامه داد. یکی از باورها و آیین‌هایی که در طول تاریخ، دچار تطوّرات و اَشکال بسیاری شده و مسیر پرفراز و نشیبی پیموده، «آیین جوانمردی» ‌‌‌است. نظریة متداول در این باره آن‌‌‌ است که «فتوّت و جوانمردی» برگرفته از «تصوّف»‌‌‌ است و از آنجا که تصوّف نیز، خود از تعالیم اسلامی ‌سرچشمه گرفته‌‌‌است، پس جوانمردی، اصل و سرچشمه‌ای اسلامی ‌دارد. با وجود اینکه ‌‌نمی­توان یکسره از تأثیر فرهنگ اسلامی‌ در «فتوّت» چشم‌پوشی کرد، اما نادیده گرفتن خاستگاه‌ها و ریشه‌های ایرانیِ آیین جوانمردی نیز منصفانه و منطقی ‌‌‌‌نیست و مگر می‌توان فرهنگ و تمدّنی که شالودة آن را سه بن‌مایة «خرد»، «نیکی» و «هنر»، تشکیل داده‌‌‌است، یکسره نادیده گرفت؟ نگارنده در این مقاله کوشیده ‌‌‌است علیرغم دیدگاه‌های متنوّع، متفاوت و گاه متناقض پژوهشگران دربارة آیین جوانمردی و اختلاف در سرچشمه‌ها و مبانی و اصول آن، به سرچشمه‌های ایرانی این آیین و تأثّر احتمالی آن از فرهنگ و تمدّن پیش از اسلام اشاره کند. بدین منظور، در سه بخش مستقل، تأثیرات ایران باستان، آیین زرتشتی و ادیان مهری و مانوی را بر طریق فتوّت بررسی کرده و معتقد ‌‌‌است که این تأثیرات، به معنای توافق و تطابق محض و یا اخذ و اقتباس تمام‌‌‌‌ نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Influence of Culture and Civilization of Pre-Islamic era in the spread of “Chivalry”

نویسنده [English]

  • Amir Hossien Madani
Persian Language and Literature,Faculty of Literature and Foreign Languages,university of kashan.kashan, iran.
چکیده [English]

 

Introduction

The defeat of Sassanid dynasty against Arabs, marked a new “historical” era for the land of Iran; but not only the ancient and rich culture of Iran lost by this defeat, but also it continued in the Islamic era. One of the beliefes and rituals which has taken many forms and shapes and has been through many ups and downs over the course of history is “chivalry” .The common theory in this regard is that  chivalry is derived from Sufism; Since Sufism was originated from Islamic training, chivalry has Islamic origin too. Although one cannot completely ignore the influence of Islamic culture in chivalry, ignoring Iranian culture and civilization whose foundation is wisdom, goodness and art, isn’t rational and fair. The author has attempted to refer to the origins of this doctrine and its probable effect from pre Islamic culture and civilization in spite of different and controversial views of researchers about chivalry and difference existing in its origins and principles. Therefore, the effects of  ancient Iran, Zoastrianism and Mehri and Manavi religions on chivalry are examined in three independent sections and it is believed that these effects don’t mean complete agreement or adaption.

Methodology

Although the last ancient period of Persia ended with the Arab attack and the fall of the Sassanid dynasty, the Persians were experiencing new traditions and customs, but the Sassanian historical defeat was not the end of Iranian culture and civilization. Ancient Iran’s old culture continued its survival in the Islamic era; even the heavy attack of Arabs was unable to break the relationship between Islamic Iran and the rich, ancient heritage of pre-Islamic period. In this respect, the periodic connection between Sassanid and Islamic era is not the period of interruption but “the period of transfer of Iran’s culture and civilization from an epoch, with its own characteristics, into another in which other characteristics have been produced as a result of dealing with other factors and on the path of its gradual, historical evolution” (Mohammadi Malayeri, 2000, p.6). One of the customs that has undergone many changes during the course of history, is “chivalry” which has many kinds in history and culture of Iran. In this study, it is tried to refer to the Iranian sources of chivalry and the probable effects of pre-Islamic Iranian culture and civilization on it.
 

Discussion

In the early centuries of the advent of Islam in Iran, the devotees founded the ideology of “Sufism”, using the teachings of Islam, Quran, and Hadiths. Many researchers believe that the foundations of Sufism are Islam and Quran. According to many books on Sufism, “generosity and chivalry” is retrieved from Sufism; also chivalry, as well as Sufism, first had a primitive form, then began to expand day after day. The issue of retrieving generosity from Sufism does not end here; because there are many reasons which represent that awareness of older sources of generosity requires looking at the heritage of ancient Iran, including the Sassanian and even the Parthian period. Perhaps chivalry, at least in some aspects, has roots in such a viewpoint. According to the prevailing perspective, “generosity” is rooted in Sufism and Sufism itself comes from the teachings of Islam; therefore, generosity has Islamic origin. Accepting this vision, conflicts with researchers’ remarks and requires reflection on the issue. Sahrverdi clarifies that not all codes of generosity are in accordance with Islam’s principles but ofcourse it does not deprecate the principles (Saraf, 1991). Sahrverdi (2001) has applied the interpretation of “fati beyza” to “Hallaj”; on the other hand, Abo Abdullah Dastani has introduced Bayazid Bastami Zartoshtizade as one of the first believers who reached the highest levels of generosity (Haman, 2006); the fact that these two with “Kharaghani” and “Abul Abbas Ghasab” formed the kernel of “Khamire Khosravanin” can indicate the close relationship of chivalry with some ancient Iranian traditions and pre-Islamic culture.
The author does not seek to attribute all documents to pre-Islamic Iran by overlooking the influence of the productive Islamic culture and its role in generosity or to look for all roots in that period; in fact, he argues that it is impossible to renounce the influence and role of Iran’s culture and tradions. He also mentions that this delicate, narrow path requires fair, cautious steps as well as avoiding absolutism, generalization, bias, and jaundice. The influence of pre-Islamic culture on expansion and development of chivalry in Islamic period has many different manifestations, including the ancient Iran and its influence on chivalry; also it includes traditions and religions of Zoroastrianism, Manichaeism, and Mithraism in addition to their influence on chivalry, which have been discussed in detail in this study.
 

Conclusion

The chivalry as a belief and a manner, having ancient origins, has never been destroyed by the extinction of governments. In addition to accepting new requirements as well as environmental, cultural, and social conditions, chivalry is transferred from one age to another.  The custom of chivalry, which grew simultaneously with the expansion and development of Sufism, has connection with Iranian origins; in a way that some relevant Zoroastrianism customs can be referred to, such as the refusal of perfidy, hospitality to strangers, altruism, igniting five-burner light kerosene lamp, changing “kosti” to “shad”, changing “sodre” to “saravil”, changing wine to “kasolfotove”, forgiving in the midst of need, and continuing the custom of writing books on generosity. Furthermore, some characteristics of Mithraism and Manichaeism has influenced generosity, such as equality, brotherhood, love, friendship, honesty, respecting elders, respecting masters, and making sacrifices in order to refine human’s soul. Yet, the most influential contribution to historical influences belongs to the Sassanid dynasty, since Zoroastrianism, Manichaeism, and Mithraism had better opportunity to grow in this very period.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ancient Iran
  • chivalry
  • Mehri religion and Manavi doctrine
  •  zoastrianism
الف. منابع فارسی
- آلبری، س. آر. سی و ایبشر. هوگو (1396). زبور مانوی. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: هیرمند.
- ابن‌بطوطه، (1348). سفرنامه. ترجمة محمدعلی موحّد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- احمد جام، (1368)، انس‌التائبین. تصحیح و توضیح: علی فاضل. تهران: توس.
- ارّجانی، فرامرز‌بن خداداد. (1369). سمک عیّار. با مقدمه و تصحیح: پرویز ناتل خانلری. چاپ پنجم، تهران: انتشارات آگاه.
ارداویرافنامه، (1397). ترجمة رحیم عفیفی. چاپ چهارم، تهران: توس.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1387). اسطوره، بیان نمادین. چاپ دوم. تهران: سروش.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1381). اسطورة آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1390). زیر آسمانه‌های نور. تهران: نشر قطره.
- افشار، ایرج. (1383). «فتوّت‌نامة آهنگران». در کتاب آیین جوانمردی. ‌هانری کربن. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن، 204- 210.
- افشاری، مهران. (1382). فتوّت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- افشاری، مهران. (1394).  فتوّت نامه‌ها و رسائل خاکساریه. تهران: نشر چشمه.
- افشاری، مهران و مداینی، مهدی. (1381). چهارده رساله در باب فتوّت و اصناف. تهران: نشر چشمه.
- انصاری هروی، عبدالله. (1361). منازل السائرین. شرح و تصحیح: روان فرهادی. تهران: مولی.
- اوستا، (1394). گزارش و پژوهش: جلیل دوستخواه. چاپ هجدهم. تهران: مروارید.
- باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم. (1383). «عیّاران و جنبش‌های اجتماعی». ماهنامة حافظ. شمارة پنجم. تهران: انتشارات دائره‌المعارف ایران شناسی. 5- 7.
- بایر‌ناس، جان. (1386). تاریخ جامع ادیان. ترجمة: علی‌اصغر حکمت. چاپ هفدهم. تهران: علمی ‌و فرهنگی.
- بروین، ی.د. (1378). حکیم اقلیم عشق. ترجمة مهیار علوی‌مقدّم و محمدجواد مهدوی. مشهد: آستان قدس رضوی.
- بهار، مهرداد. (1386). ادیان‌آسیایی. چاپ ششم. تهران: نشر چشمه.
- بهار، مهرداد. (1383). «سابقة جوانمردی در ایران باستان». در کتاب آیین جوانمردی.‌  هانری کربن. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن. 192- 195.
- بهار، مهرداد. (1351). «ورزش باستانی ایران و آئین مهر». مجلة فرهنگ و زندگی. شمارة دهم. تهران: دبیرخانة شورای عالی فرهنگ و هنر. 7- 17.
- تفضّلی، احمد. (1389). تاریخ ادبیات پیش از اسلام. به کوشش ژاله ‌‌‌‌‌‌آموزگار. چاپ ششم. تهران: سخن.
- تقی‌زاده، سید‌حسن. (1383). مانی‌شناسی. به کوشش ایرج افشار. تهران: توس.
- تیشنر، فرانتس. (1383). «فتوّت در کشورهای اسلامی». در کتاب آیین جوانمردی. ‌هانری کربن. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن. 132- 141.
- جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1375). نفحات‌الانس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، چاپ سوم. تهران: اطلاعات.
- حسام‌پور، سعید. (1384). «نقش عیّاری در فرهنگ و تمدن ایرانیان». مجلة مطالعات ایرانی. دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال چهارم. شمارة هشتم. 53- 83.
- خواجه محمد پارسا، (1381). فصل‌الخطاب. تصحیح، مقدمه و تعلیقات: جلیل مسگرنژاد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- ریاض، محمد. (1382). فتوّت‌نامه، تاریخ، آیین، آداب و رسوم. به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر.
- ریتر، هلموت. (1377). دریایِ جان. ترجمة عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی. چاپ دوم. تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1377). ارزش میراث صوفیه. چاپ هشتم. تهران: ‌‌‌‌‌‌امیرکبیر.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1375). از گذشتة ادبی ایران. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1373). تاریخ ایران بعد از اسلام. چاپ هفتم. تهران: ‌‌‌‌‌‌امیرکبیر.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1376). جستجو در تصوف ایران. چاپ پنجم. تهران:‌‌‌‌‌‌ امیرکبیر.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1356). نه شرقی، نه غربی- انسانی. چاپ دوم. تهران: ‌‌‌‌‌‌امیرکبیر.
- زرّین‌کوب،عبدالحسین. (1357). «تصوّف و ایران باستانی». مجلة هنر و مردم. سال شانزدهم. شمارة 186. 16- 30.
- سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدین. (1373). بوستان. تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی. چاپ چهارم. تهران: خوارزمی.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1374).  فی‌حقیقه‌العشق. تهران: مولی.
- شِروو، پرادز اُکنور. (1399). عناصر ایرانی در کیش مانوی. ترجمة محمد شکری فومشی. تهران: طهوری.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1372). تازیانه‌های سلوک. تهران: آگاه.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1386). قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.
- شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1385). نوشته بر دریا. (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی). تهران: سخن.
- صارمی، سهیلا و اکرم نوری. (1391). «بازتاب آیین مهر در مکتب فتوّت». پژوهشنامة نقد ادبی. دورة 1. شمارة 2. 1- 20.
- صرّاف، مرتضی. (1370). رسایل جوانمردان. چاپ دوم. تهران: انتشارات معین.
- ضیایی، عبدالحمید. (1395). بودیسم و صوفیسم. چاپ دوم. تهران: انتشارات هزارة ققنوس.
- عطار‌نیشابوری، فریدالدین. (1378). تذکره‌الاولیاء. تصحیح، توضیحات و فهارس: محمد‌‌‌استعلامی. چاپ دهم. تهران: زوّار.
- عفیفی، رحیم. (1374). اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.
- عنصر‌المعالی، کیکاوس‌بن اسکندر. (1395). قابوس‌نامه. به اهتمام و تصحیح: غلامحسین یوسفی. چاپ هجدهم. تهران: علمی‌ و فرهنگی.
- عوفی، سدیدالدین محمد. (1363). جوامع‌الحکایات. به کوشش جعفر شعار. تهران: سازمان انتشارات و ‌‌‌‌‌‌آموزش انقلاب اسلامی.
- فرای، ریچارد. (1358). عصر زرّین فرهنگ ایران. ترجمة مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
- کامل شیبی، مصطفی. (1383). «فتوّت و تشیّع». در کتاب آیین جوانمردی،. هانری کربن. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن. 186- 191.
- کربن،‌ هانری. (1383). آیین جوانمردی. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن.
- کزّازی، میرجلال‌الدین. (1384). آب و آیینه. تبریز: انتشارات‌‌‌‌‌‌‌‌ آیدین.
- گولپینارلی، عبدالباقی: (1379). فتوّت در کشورهای اسلامی ‌و مآخذ آن. ترجمة ‌هاشم سبحانی. تهران: روزنه.
- محجوب، محمدجعفر. (1371). «جوانمردی در ایران اسلامی». انتشارات بنیاد مطالعات ایران. سال یازدهم. شمارة 1. 7- 16.
- محمدی ملایری، محمد. (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. چاپ دوم. تهران: توس.
- مزداپور، کتایون و همکاران. (1394). ادیان و مذاهب در ایران باستان. تهران: سمت.
- معتمدی، منصور و فرزانه باخدا. (1390). «طرحی برای بررسی خاستگاه‌ها و ریشه های فتوّت در ایران». مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ. سال 43. شمارة پیاپی: 4/ 86. 53- 82.
- معین، محمد. (1368). «اندرز یا حکمت عملی در ادبیات پهلوی». در کتاب مجموعه مقالات دکتر معین. به کوشش مهدخت معین. چاپ دوم. تهران: انتشارات معین.
- بهار، محمدتقی. (1383). «جوانمردی». در کتاب آیین جوانمردی. ‌هانری کربن. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن. 109- 120.
- مولوی، جلال‌الدین محمد. (1363). کلیات شمس. با تصحیحات و حواشی: بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ سوم. تهران:‌‌‌‌‌‌ امیرکبیر.
- میرفخرایی، مهشید. (1383). فرشتة روشنی: مانی و آموزه‌های او،. تهران: ققنوس.
- مینوی‌خرد، (1364). ترجمة احمد تفضّلی. چاپ دوم. تهران: توس.
- ناتل خانلری، پرویز. (1364). شهر سمک. تهران: انتشارات آگاه.
- ناتل خانلری، پرویز. (1383). «آیین عیّاری». در کتاب آیین جوانمردی. ‌هانری کربن. ترجمة احسان نراقی. تهران: سخن،. 169- 176.
- نفیسی، سعید. (1346). سرچشمة تصوّف در ایران. تهران: کتابفروشی فروغی.
- یوسفی، غلامحسین. (1375). دیداری با اهل قلم. چاپ پنجم. تهران: علمی.
- واعظ کاشفی سبزواری، حسین. (1350). فتوّت‌نامة سلطانی. به اهتمام محمد جعفر محجوب. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-‌هالروید،‌‌‌ استوارت. (1395). ادبیات گنوسی. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر هیرمند.
- هینلز، جان. (1389). شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله‌‌‌‌‌‌ آموزگار و احمد تفضّلی. چاپ نوزدهم. تهران: نشر چشمه.
 
ب. منابع عربی
- سلمی، ابوعبدالرحمن. (1388). مجموعه آثار. گردآورنده: نصرالله پورجوادی. چاپ دوم. تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
- سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1380). المشارع و المطارحات. مندرج در مجموعه مصنّفات شیخ اشراق. تصحیح و مقدمه: هانری کربن. چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- علم‌التصوّف، (1391). تصحیح و تحقیق: نصرالله پورجوادی و محمد سوری. تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
- مسعودی، علی‌ابن حسین. (1964). مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر. بیروت: نشورات‌الجامعه‌اللبنانیه.