بوختارِ زندِ بهمن‌یسن: سیاوشِ بامی یا پِشوتن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران

10.22103/jis.2024.23594.2615

چکیده

زمینه/ هدف: اشکانیان برخلافِ ساسانیان، گویا زردشتی نبودند و کیشِ مهری داشتند؛ از این‌روی، ساسانیانِ بزرگ‌دارندۀ دینِ زردشتی کوشیدند اندیشۀ مهریِ روزگارِ اشکانی و مظاهرِ آن را از متنِ بهمن‌یسن (متنی متعلّق به دورۀ اشکانی) محو کنند که گویا یکی از این مظاهر، سیاوشِ بامی بوده است و به جایِ آن شخصیتی در پیوندِ کامل با دینِ زردشتی و از سرتبارانِ خودشان، یعنی پِشوتن فرزندِ گُشتاسپ را قرار دهند.
روش/ رویکرد: در این پژوهش که به روشِ توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته، دربارۀ چرایی و چگونگیِ این موضوع سخن گفته شده است.
یافته‌ها/ نتایج: از آن‌جا که سیاوش بنا بر برخی روایت‌ها، سرتبارِ اشکانیان معرفی شده و میانِ او با ایزدِ مهر و یکی از شخصیت‌هایِ مهری، یعنی جم، همسانی‌های بسیار وجود دارد، می‌توان بر آن شد که او منجیِ آخِرِ زمان در متنِ اشکانیِ بهمن‌یسن بوده است. در این متن، در کنارِ اسکندر که اشکانیان دشمنِ جانشینانِ او بودند، از افراسیاب یاد شده که طبیعی است در تقابل با این شخصیت هم، سیاوش را به یاد آوریم. همچنین، در همین متن، از یک‌سو لقبِ «بامیِ» سیاوش به پِشوتن سپرده شده و از سویِ دیگر، کَنْگ‌دِژِ سیاوش که آن را رونوشتی از ورِ جم‌کرد و همسان با جایگاهِ مهر و جم دانسته‌اند، جایگاهِ خیزشِ پِشوتن در پایانِ جهان می‌بینیم. در این متن، مظاهرِ مهری (نامِ جم، قربانیِ گاوِ هَدَیوش به دستِ سوشیانت که رونوشتی از قربانیِ گاو به وسیلۀ مهر و جم تلقی شده و...) هم محو شده که آن نشانی است بر دست‌برد در این متن؛ از این‌روی، می‌توان بر آن شد سیاوش که آمیزه‌ای است از مهر و جم، بوختارِ متنِ بهمن‌یسن بوده که به واسطۀ اغراضِ سیاسی و دینی، به دستِ ساسانیان پس زده شده و پِشوتن که در متن‌هایِ تحریف‌ناشده، برجستگیِ چندانی ندارد، به جایِ او در این متنِ آخرالزمانی نهاده شده است.     

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Bōxtār (Savior) of the Zand ī Wahman Yasn: Syāwaxš-e Bāmī (Radiant Syāwaxš) or Pēšyōtan?

نویسنده [English]

  • hamidreza ardestani rostami
Department of Persian Language and Lterature , Dezful Branch, Islamic Azad university, Dezful, Iran
چکیده [English]

Purpose: Unlike the Sassanids, the Parthians were apparently not Zoroastrians and adhered to the Mithraic religion. Therefore, the Sassanids, who were great preservers of the Zoroastrian faith, attempted to erase the ideas and representations of Mithraism of the Parthian era from the text of the Wahman Yasn (a text fundamentally associated with the Parthians). One of these representations appears to be “Syāwaxš-e Bāmī” (Radiant Syāwaxš), and in his place, they inserted a figure completely aligned with the Zoroastrian faith and of their own lineage, namely Pēšyōtan, son of Wištāsp.
 Method and Research: In the following essay, considering these distortions in the Wahman Yasan text, the author will use a descriptive-analytical method to answer the question of why Syāwaxš should be considered the eschatological savior of the Wahman Yasan text, and will answer the reasons for the selection of Pēšyōtan by the Sassanian Zoroastrians in place of Syāwaxš in the current distorted text of the Zand ī Wahman Yasan.
Findings and Conclusions: Since Syāwaxš, according to some narratives, is introduced as the ancestor of the Parthians and shares many similarities with the deity Mithra and a Mithraic figure, Jam, it can be deduced that he was the savior of the end times in the Parthian text of the Wahman Yasn. In this text, alongside Alexander, whom the Parthians are considered the enemy of his successors, Afrāsyāg is also mentioned. It is natural to recall Syāwaxš in opposition to this character. Furthermore, in this text, Syāwaxš’s title "Bāmī" (Radiant) is attributed to Pēšyōtan, and Syāwaxš’s Kangdiz, considered a replica of Jamshid's Var and the residing abode of Mithra and Jam, is seen as the location of Pēšyōtan's resurrection at the end of the world. In this text, Mithraic representations (such as the name Jam, the sacrifice of the bull Hadayōš by Sōšāns, which is regarded as a replica of the bull-sacrifice by Mithra and Jam, etc.) have also been erased, indicating tampering with the text. Therefore, it can be concluded that Syāwaxš, who is a blend of Mithra and Jam, was the Bōxtār (Savior) of the Wahman Yasn text. Due to political and religious motives, he was pushed aside by the Sassanids, and Pēšyōtan, who does not hold much prominence in untampered texts, was placed in this eschatological text in his stead.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zand ī Wahman Yasn Mihr
  • Jam
  • Syāš Parthians Pēšyōtan The Sassanians
آشتیانی، جلال‌الدین (1368). تحقیقی در دینِ مسیح. تهران: نگارش.
- آیوازیان ـ ترزیان، ماریا و آنوشیک ملکی بخش‌مندی (1391). اشتراکاتِ اساطیری و باورها در منابعِ ایرانی و ارمنی. تهران: پژوهشگاهِ علومِ انسانی و مطالعاتِ فرهنگی.
- ابن‌بلخی (1385). فارس‌نامه. تصحیح و تحشیۀ گای لیسترانج و رینولد آلن نیکُلسون. تهران: اساطیر.
- ابوالقاسمی، محسن (1368). دین‌ها و کیش‌هایِ ایرانی در دورانِ باستان. تهران: طهوری.
- ادی. ساموئیل. کندی (1347). آیینِ شهریاری در شرق. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: بنگاهِ ترجمه و نشرِ کتاب.
- ارداویراف‌نامه (1386). به کوششِ فیلیپ ژینیو (متنِ پهلوی، حرف‌نویسی، ترجمۀ متنِ پهلوی، واژه‌نامه). ترجمه و تحقیقِ ژاله آموزگار. تهران: معین ـ انجمنِ ایران‌شناسیِ فرانسه.
- اردستانی رستمی، حمیدرضا (1402). «نفوذِ اندیشه‌ها و باورهایِ مانوی در دادستانِ مینویِ خرد». پژوهندۀ نامۀ باستان (یادنامۀ شادروان دکتر ابوالفضل خطیبی). به کوششِ سجاد آیدنلو، سلمان ساکت و رضا غفوری. تهران: خاموش، صص 138-172.
- اسلامی ندوشن، محمدعلی (1385). زندگی و مرگِ پهلوانان در شاهنامه. تهران: شرکتِ سهامیِ انتشار.
- اسلامی ندوشن، محمدعلی (1386). داستانِ داستان‌ها (رستم و اسفندیار در شاهنامه). تهران: شرکتِ سهامیِ انتشار.
- اشمیت، رودیگر (1385). «اسامیِ خاص با ریشۀ نامِ ایزدِ میترا.» دینِ مهر در جهانِ باستان (مجموعه گُزارش‌هایِ دومین کنگرۀ بینن‌المللیِ مهرشناسی). ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: توس، صص 441-501.
- اکبری مفاخر، آرش (1386). «به اره‌ش سراسر به دو نیم کرد». شاهنامه‌پژوهی (دفترِ دوم)، با نظارتِ محمدرضا راشدمحصل، مشهد: آهنگِ قلم، 55-64.
- اکبری مفاخر، آرش (1393). روانِ انسانی در حماسه‌هایِ ایرانی. تهران: ترفند.
- اِلیاده، میرچا (1395). تاریخِ اندیشه‌هایِ دینی. ترجمۀ بهزاد سالکی. تهران: کتابِ پارسه.
- اوستا (کهن‌ترین سرودها و متن‌هایِ ایرانی) (1379). گزارش و پژوهشِ جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
- اولانسی، دیوید (1387). پژوهشی نو در منشاءِ میتراپرستی (کیهان‌شناسی و نجات و رستگاری در دنیایِ باستان). ترجمه و تحقیقِ مریم امینی. تهران: چشمه.
 - ایرانشاه بن ابی‌الخیر (1370). بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
- بالوتا، کلوسکا (1385). «مهرپرستی در کتیبه‌هایِ داشی». دینِ مهر در جهانِ باستان (مجموعه گزارش‌هایِ دومین کنگرۀ بین‌المللیِ مهرشناسی). ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: توس، صص 25-75.
- بردیایف، نیکلای (1360). منابعِ کمونیسمِ روسی و مفهومِ آن. ترجمۀ عنایت‌ٱﷲ رضا. تهران: ایران‌زمین.
- بَنونیست، امیل (1386). دینِ ایرانی بر پایۀ متن‌هایِ معتبرِ یونانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.
- بویس، مری (1394). «ادبیاتِ فارسیِ میانه». سه گفتار دربارۀ ادبیاتِ ایرانِ پیش از اسلام. ترجمۀ یداللّه منصوری. تهران: آوایِ خاور، صص 77-152.
- بهار، مهرداد (1384). از اسطوره تا تاریخ. ویراستۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.
- بهار، مهرداد (1385). جستاری در فرهنگِ ایران. ویراستِ جدید به کوششِ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
- بهار، مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیرِ ایران. (پارۀ نخست و پارۀ دویم). به ویراستاریِ کتایون مزداپور. تهران: آگاه.
- بیرونی، ابوریحان (1389). آثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
- بیوار، دیوید (1400). چهره‌هایِ مهر در باستان‌شناسی و ادبیات. ترجمۀ عسکر بهرامی. تهران: ماهی.
- تفضلی، احمد (1386). تاریخِ ادبیاتِ ایرانِ پیش از اسلام. به کوششِ ژاله آموزگار. تهران: سخن.
- ثاقب‌فر، مرتضی (1385). «دیباچۀ مترجم (مرتضی ثاقب‌فر)». دینِ مهر در جهانِ باستان (مجموعه گزارش‌هایِ دومین کنگرۀ بین‌المللیِ مهرشناسی). تهران: توس، صص 347-358.
- ثعالبی، ابومنصور (1385). شاهنامۀ ثعالبی. ترجمۀ محمود هدایت. تهران: اساطیر.
- حسینیِ قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله (1383). المعجم فی آثارالملوک‌العجم. به کوششِ احمد فتوحی‌نَسَب. تهران: انجمنِ آثار و مفاخرِ فرهنگی.
- حصوری، علی (1387). سیاوشان. تهران: چشمه.
- حمیدیان، سعید (1387). درآمدی بر اندیشه و هنرِ فردوسی. تهران: ناهید.
- خالقی‌مطلق، جلال (1388). گُلِ رنج‌هایِ کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی). به کوششِ علی دهباشی. تهران: ثالث.
- خلدانی، آصف (1396). تاریخ و فرهنگِ باستانیِ ایرانیان و شاهنامۀ فردوسی. تهران: ققنوس.
- دارمِستِتِر، جیمس. د (1348). تفسیرِ اوستا و ترجمۀ گاتاها. ترجمه و تحشیه و دیباچه از موسی جوان. تهران: چاپ‌خانۀ رنگین.
- دوستخواه، جلیل (1380). حماسۀ ایران یادمانی از فراسویِ هزاره‌ها (بیست و هشت گفتار، نقد و گفت و شنودِشاهنامه‌شناسی)، تهران: آگاه.
- دوشَن‌گیمَن، ژاک (1385). دینِ ایرانِ باستان. ترجمۀ رؤیا منجم. تهران: علم.
- دیاکونوف، میخائیل (1384). تاریخِ ایرانِ باستان. ترجمۀ روحی ‌ارباب. تهران: علمی و فرهنگی.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1390). اخبارٱلطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. تهران: نی.
- رحیمی، مصطفی (1391). سیاوش بر آتش (تحلیلی از داستان‌هایِ فریدون، کاوس، سیاوش، کی‌خسرو). تهران: شرکتِ سهامیِ انتشار.
- رضی، هاشم (1384 الف). دین و فرهنگِ ایرانی (پیش از عصرِ زردشت). تهران: سخن.
- رضی، هاشم (1384 ب). آیینِ مغان (پژوهشی دربارۀ دین‌هایِ ایرانی). تهران: سخن.
- روایتِ پهلوی (1390). آوانویسی، برگردانِ فارسی، یادداشت‌ها و واژه‌نامه از مهشید میرفخرایی. تهران: پِژوهشگاهِ علومِ انسانی و مطالعاتِ فرهنگی.
- روح‌الامینی، محمود (1376). آیین‌ها و جشن‌هایِ کهن در ایرانِ امروز. تهران: آگاه.
- رُز، جنی (1399). دیباچه‌ای بر دینِ زردشتی. ترجمۀ عسکر بهرامی. تهران: چشمه.
- زادسپرم (1385). وِزیدگی‌هایِ زادسپَرَم. نگارشِ فارسی، آوانویسی، یادداشت‌ها، واژه‌نامه و تصحیحِ متن از محمدتقی راشدمحصل. تهران: پژوهشگاهِ علومِ انسانی و مطالعاتِ فرهنگی.
- زرشناس، زهره و لیلا عسگری (1388). نامۀ خاتونِ ارگی و صد و نوزده پاره‌نوشتارِ سُغدی. تهران: فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی (نشرِ آثار).
- زرشناس، زهره (1390). زبان و ادبیاتِ ایرانِ باستان (از ایران چه می‌دانیم/33). تهران: دفترِ پژوهش‌هایِ فرهنگی.
- زند بهمن‌یسن (1385). تصحیحِ متن، آوانویسی، برگردانِ فارسی و یادداشت‌ها از محمدتقی راشد محصل. تهران: پژوهشگاهِ علومِ انسانی و مطالعاتِ فرهنگی.
- زند وهومن‌یسن (و کارنامۀ اردشیرِ بابکان) (2537). با پیش‌گفتار و ترجمۀ صادق هدایت. تهران: جاویدان.
- زنر، آر. سی (1387). طلوع و غروبِ زردشتیگری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.
- زوندِرمان، ورنر (1400). «مسیح در مانویت». مسیحِ مانوی. ترجمۀ حمیدرضا اردستانی رستمی. تهران: نگاهِ معاصر، صص 225-238.
- ستاری، جلال (1384). پژوهشی در اسطورۀ گیل‌گمش و افسانۀ اسکندر. تهران: مرکز.
- سرکاراتی، بهمن (1385). سایه‌هایِ شکارشده (گزیدۀ مقالاتِ فارسی). تهران: طهوری.
- سِلْوود، دیوید (1380). «سکّه‌شناسی، تاریخِ ایران از سلوکیان تا فروپاشیِ دولتِ ساسانیان». (پژوهشِ دانشگاهِ کمبریج). ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، (3/1)، صص 377-400.
- شاپورشهبازی، علی‌رضا (1398). «ریشه‌هایِ پارتیِ خاندانِ رستم». تاریخ و فرهنگِ ایرانِ باستان. ترجمۀ زاگرس زند. سالِ سوم، (3)، صص 45-58.
- شُبان‌کاره‌ای، محمد بن علی (1381). مجمع‌الانساب. تصحیحِ میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
- شمیسا، سیروس (1376). طرحِ اصلیِ داستانِ رستم و اسفندیار (همراه با مباحثی در آیینِ مهر). تهران: میترا.
- شمیسا، سیروس (1387). «درختِ سیاوش». آفتابی در میانِ سایه‌ای (جشن‌نامۀ استاد دکتر بهمن سرکاراتی). به کوششِ علی‌رضا مظفری و سجاد آیدنلو. تهران: قطره، صص 339-352.
- شمیسا، سیروس (1396). شاهِ نامه‌ها. تهران: هرمس.
- شهرستان‌هایِ ایران‌شهر (نوشته‌ای به زبانِ فارسیِ میانه دربارۀ حماسه و جغرافیایِ باستانیِ ایران) (1388). آوانویسی، ترجمۀ فارسی و یادداشت‌ها از تورج دریایی. به کوششِ شهرام جلیلیان. تهران: توس.
- فرای، ریچارد نلسون (1386). تاریخِ باستانیِ ایران. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنام. تصحیح جلال خالقی‌مطلق و همکاران (محمود امیدسالار ج6 و ابوالفضل خطیبی ج7). تهران: مرکزِ دایر‌المعارفِ بزرگِ اسلامی.
- قائم‌مقامی، احمدرضا (1401). «یادداشت‌هایِ شاهنامه 4». آینۀ پژوهش. سالِ سی و سوم. (6/ 198)، صص 87-94.
- قُلی‌زاده، خسرو (1387). فرهنگِ اساطیرِ ایرانی بر پایۀ متونِ پهلوی. تهران: کتابِ پارسه.
- کالِج، مالکوم (1388). اشکانیان (پارت‌ها). ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: هیرمند.
- کتابِ پنجمِ دین‌کرد (1388). آوانویسی، ترجمه، تعلیقات، واژه‌نامه، متنِ پهلوی از ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: معین.
- کُرتیس، وستا سرخوش و سارا اِستِوارت (1393). پارتیان. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: مرکز.
- کریستِن‌سِن، آرتور (1387). کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌ٱللّه صفا. تهران: علمی و فرهنگی.
- کریستِن‌سِن، آرتور (1388). مزداپرستی در ایرانِ قدیم. ترجمۀ ذبیح‌ٱللّه صفا. تهران: هیرمند.
- کریستن‌سِن، آرتور (1393). نمونه‌هایِ نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخِ افسانه‌ایِ ایرانیان. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
- کزازی، میرجلال‌الدین (1390). «سیاوش»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی (به مناسبتِ همایشِ بین‌المللیِ هزارۀ شاهنامۀ فردوسی). تهران: فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی، صص 557-565.
- کفالایا (نسخۀ موزۀ برلین) (1395). برگردانِ تطبیقی از ترجمۀ آلمانی و انگلیسیِ نسخۀ قبطی: مریم قانعی و سمیه مشایخ. تهران: طهوری.
- کلنز، ژان (1394). مقالاتی دربارۀ زردشت و دینِ زردشتی. ترجمۀ احمدرضا قائم‌مقامی. تهران: فرزان‌روز.
- کلیم‌کایت، هانس یواخیم (1384). هنرِ مانوی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
- کومن، فرانس (1386). دینِ مهری. ترجمۀ احمد آجودانی. تهران: ثالث.
- کومون، فرانس (1388). ادیانِ شرقی در کافرکیشِ رومی. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: مهتاب.
- گازرانی، ساقی (1397). روایت‌هایِ خاندانِ رستم و تاریخ‌نگاریِ ایرانی. ترجمۀ سیما سلطانی. تهران: مرکز.
- گاسکه، آمِدِه (1390). پژوهش در کیش و اسرارِ میترا. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: میترا.
- گَردیزی، ابوسعید عبدالحی (1384). زین‌الاخبار. به اهتمامِ رحیم رضازاده ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخرِ فرهنگی.
- گرشاسپی، اشکان (1397). پِژوهشی بر سکّه‌هایِ اشکانی (عنوان‌هایِ سلطنتی، ضراب‌خانه‌ها و شمایل‌شناسی). تهران: آریارمنا.
- گشتاسبی اردکانی، پورچیستا (1399). سودگرنامه (سودگرنسک از کتابِ نهمِ دین‌کرد). همراه با حرف‌نویسی، آوانویسی، برگردانِ فارسی، یادداشت‌ها و واژه‌نامه. تهران: روزآمد.
- لوزینسکی، فیلیپ (1400). اشکانیان. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: پژواکِ فرزان.
- مؤذّن‌جامی، محمدمهدی (1388). ادبِ پهلوانی (مطالعه‌ای در تاریخِ ادبِ دیرینۀ ایرانی از زردشت تا اشکانیان). تهران: ققنوس.
- مادلونگ، ویلفرد (1381). فرقه‌هایِ اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: اساطیر.
- مایرهوفر، مانفرد (1385). «ریشه‌شناسی و کهن‌ترین شواهدِ نامِ میترا». دینِ مهر در جهانِ باستان (مجموعه گزارش‌هایِ دومین کنگرۀ بین‌المللی مهرشناسی). ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: توس، صص 359-366.
- متونِ پهلوی (1371). ترجمه و آوانوشتِ سعید عریان. تهران: کتاب‌خانۀ ملّیِ جمهوریِ اسلامیِ ایران.
- مختاری، محمد (1379). حماسه در رمز و رازِ ملّی. تهران: توس.
- مزداپور، کتایون (1386). داغِ گُلِ سرخ و چهارده گفتارِ دیگر دربارۀ اسطوره. تهران: اساطیر.
- مزداپور، کتایون (1378 الف). بررسیِ دست‌نویسِ م.او 29 (داستانِ گرشاسپ، تهمورس و جمشید و گِل‌شاه و متن‌هایِ دیگر). آوانویسی و ترجمه از متنِ پهلوی. تهران: آگاه.
- مزداپور، کتایون (1387 ب). «نوروز و شاهنامه». فرهنگِ مردم، سالِ هفتم. (24-25)، صص 51-66.
- مسعودی، علی بن حسین (1387). مُرُوج‌الذّهب و معادن‌الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
- مک‌داول، دیوید (1385). «جایگاهِ کیهانیِ میترا در سکّه‌هایِ کوشان‌هایِ بزرگ». دینِ مهر در جهانِ باستان (مجموعه گزارش‌هایِ دومین کنگرۀ بین‌المللیِ مهرشناسی). ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: توس، صص 347-358.
- مولایی، چنگیز (1392). بررسیِ فروردین‌یشت (سرودِ اوستایی در ستایشِ فروهرها). تبریز: دانشگاهِ تبریز.
- مولایی، چنگیز (1402). داستانِ جم (بررسیِ فرگردِ دومِ وندیداد). تهران: آوایِ خاور.
- منصوری، یدالله (1400). فرهنگِ ریشه‌شناختیِ نام‌هایِ فارسیِ میانه (بر پایۀ متونِ پهلوی). تهران: آوایِ خاور.
- مینویِ خرد (1379). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: توس.
- نامۀ تنسر به گُشنسپ (1389). به تصحیحِ مجتبی مینوی. گردآورندۀ تعلیقات: مجتبی مینوی و اسماعیل رضوانی. تهران: دنیایِ کتاب.
- نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1387). تاریخِ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد بن نصرالقباوی. تلخیصِ محمد بن زفر بن عمر. تصحیح و تحشیۀ مدرس رضوی. تهران: توس.
- نیبِرگ، هنریک ساموئل (1383). دین‌هایِ ایرانِ باستان. ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاهِ شهید باهنرِ کرمان.
- وِرمازِرن، مارتین (1387). آیینِ میترا. ترجمۀ بزرگ نادرزاد. تهران: چشمه.
- ویدِن‌گْرِن، گئو (1395). جان‌مایۀ ایرانی (از آغاز تا ظهورِ اسلام). ترجمۀ شهناز نصرالهی. آبادان: پرسش.
- هرن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394). فرهنگِ ریشه‌شناسیِ فارسی. ترجمه همراه با گواه‌هایِ فارسی و پهلوی از جلال خالقی‌مطلق. تهران: مهرافروز.
- هرودوت (1389). تاریخِ هرودوت. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: اساطیر. 
- هینلز، جان (1386). شناختِ اساطیرِ ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
- یارشاطر، احسان (1380). «تاریخِ ملّیِ ایران». تاریخِ ایران از سلوکیان تا فروپاشیِ دولتِ ساسانیان. (پژوهشِ دانشگاهِ کمبریج). ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، (3/1) صص 471-586.
- Bartholomae. C. (1961). Altiransiches Wörterbuch. Berlin.
- Boyce, M. (1975). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica vol 9, Leiden: ed Téhéran ‌-Liège.
- Dānāk-u Mainyō-ī Khrad; Pahlavi; Pazand and Sanskrit Texts .(1913). ed Behramgore Tehmurasp Anklesaria. Bombay.
- Durkin-Meisterernst, Desmond. (2004). Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. Turnhout: Brepols.
- Gershevitch, I. (1959). The Avestan Hymn to Mithra. Cambridge.
- Iranian Bundahišn. (1978). ed K.M.Jamasp Asa, Y.Mahyar Nawabi, M.Tavousi. Shiraz: Pahlavi University.
- Humbach, H. (1960). “Der iranische Mithra als Daiva”. Festschrift für Herman Lommel. 75-79 (Paideuma. Mitteilungen zur Kulturkunde). Wiesbaden: Harrassowitz 7, pp 253-257.
- Jackson, W.(1892). Avesta Grammer and Reader. Stuttgart.
- MacKenzie, D. N.(1971). A Conise Pahlavi Dictionary. London.
- Manuščihr. (1912). Nāmagīhā-ī Manuščihr, ed  Ervad Bamanji Nasar Anji Dhabhar, M. A. Bombay.
- Pahlavi Dinkard. (1911).  ed Madan, D. M. Bombay.
- Saddar Bundehesh. (1909). ed  Ervad Bamnji Nasarvanji Dhabahr, M. A. Bombay.
- Skjærvø, P.O. (2005/ 2006). “The Importance of Orality for Study of Old Iranian Literature and Myth”. Nāme-ye Irān-e Bāstān. Vol 5. Nos 1& 2, pp 9-31.
- The Kephalaia of the Teacher. (1995). J. M. Robinson and H. J. Klimkeit (ed). Leiden: New York- Köln: Brill.
- Thieme, P. (1957). Mitra and Aryaman. Transactions of the Connecticut Academy of Arts and Sciences 41. New Haven: Yale University Press.
- Zādisparam. (1964). Vichitakīhā-ī Zādisparam, with Text and Introduction. By B. T. Anklesaria. Bombay.