کارکردهای تقدیرباوری در تفسیر کلان‌روایت‌ها و خُردروایت‌های تاریخیِ بیهقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

10.22103/jis.2024.23201.2595

چکیده

زمینه/ هدف: ابوالفضل بیهقی (385-470 ﻫ.ق)، برای ایرانیان کتابی را به یادگار نهاده که جدا از ارزش­های تاریخی و ادبی، از نگرگاه­های دیگر و از جمله از نگرگاه اندیشۀ سیاسی و رهنمونی به آیین مُلک­داری در یکی از برهه­های مهمّ تاریخ ایران پس از اسلام هم بسی قابل دیدن و بررسیدن است. از این رو، در  جستار  پیش رو با هدف آشنایی با نگرش بیهقی در علّت­یابی اتّفاق­های تاریخی به بررسی تقدیرگرایی و باور به نقش­آفرینی چون و چرا ناپذیر قضا و قدر در رقم خوردن رویدادها در تاریخ بیهقی پرداخته شده­است.
روش/ رویکرد: این جستار از گونۀ پژوهش­های توسعه­ای است و در آن به روش توصیفی-تحلیلی به بازخوانی تاریخ­نگری تقدیرگرای ابوالفضل بیهقی پرداخته شده­است. منابع مورد استفاده نیز منابع کتابخانه­ای بوده­اند.
یافته­ها/ نتایج: از جمله نتیجه­ها و یافته­های پژوهش آن است که در تاریخ بیهقی اتّفاق­های اصلی چونان کلان­روایت، به تقدیر نسبت داده می­شود و در پیوند با این امر، اتّفاق­های فرعی که منطقاً بدان اتّفاق اصلی منجر توانند شد نیز یکسره به پای تقدیر نوشته می­شوند. برتخت نشستن سلطان مسعود و شکست او از سلجوقیان، دو کلان­روایت در تاریخ بیهقی­اند که با ارائه تفسیری تقدیرگرا از به وقوع پیوستن­شان، دیگر اتّفاق­های بازبسته بدانها نیز شأن تقدیری یافته­اند. با انتساب سلطنت به ارادۀ لایتغیّر الهی، بدان مشروعیّت­دهی می­شود و در پیوند بدان اتّفاق­هایی چون بشارت پیشاپیش توسّط چهره­ای قدسی بر شکل­گیری آن سلطنت ساخته می­شود. همچنین وقتی شکست در جنگ­ها به خواست الهی و در راستای انتقال قدرت بر حسب صلاحدید آسمانی باشد، رقم خوردن یک سری اتّفاق­ها بنا به قضای الهی ناگزیر خواهد بود و خرده گرفتن بر پادشاه و متّهم نمودنش به کوتاهی در تدبیر امور، وجهی ندارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Functions of Fatalism in the Interpretation of Beyhaghi's Historical Macro-narratives and Micro-narratives

نویسنده [English]

  • mojahed gholami
Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Persian Gulf University, Bushehr, Iran.
چکیده [English]

Purpose: Abulfazl Beyhaghi (385-470 AH) has left a book as a souvenir for Iranians, which can be examined from other aspects in addition to its historical and literary values. For example, from the point of view of political thought and showing the traditions of statehood in one of the important periods of Iran's history after Islam. Therefore, in this essay, with the aim of getting to know Beyhaghi's attitude in finding the causes of historical events, the fatalism in Beyhaghi's history and belief in the role of fate in shaping events have been examined.
Method and Research: In fact, this research is A developmental research and in it, the deterministic attitude of Abulfazl Beyhaghi in historiography has been investigated by descriptive-analytical method. The sources used were also library sources.
Findings and Conclusions: Some of the conclusions and findings of the research are: In History of Beyhaghi, the main events as "macro-narratives" are attributed to destiny. In connection with this, the secondary events that can logically lead to the main event are also considered due to fate. Sultan Masoud's reign and his defeat of the Seljuqs are two macro-narratives in History of Beyhaghi. By providing a deterministic interpretation of the occurrence of these two events, other events related to them also have a deterministic aspect. The reason for the monarchy is only God's will, and this is how it is given legitimacy. In this way, some events are also formed: for example, a holy figure predicts that reign. Also, when the defeat in wars is due to the will of God and the transfer of power is tied to fate, the reason for a group of events is fate. Therefore, one should not blame the king and accuse him of failing to do things and being imprudent.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Political thought
  • Fatalism
  • macro-narrative and micro-narrative
  • legitimacy
  • History of Beyhaghi
  • Ghaznavid government
اسکندربیگ ترکمان (1382). تاریخ عالم­آرای عبّاسی. ایرج افشار(مصحح). چ.3. تهران: امیرکبیر.
ابن خلدون، عبدالرّحمان (1379). مقدّمۀ ابن خلدون. محمّد پروین گنابادی(مترجم). چ.9. تهران: علمی و فرهنگی.
بیهقی، ابوالفضل محمّدبن حسین (1381). تاریخ بیهقی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چ.8. تهران: مهتاب.
پولادی، کمال (1397). در سودای نظام داد: جهان­شناسی ایرانی و اندیشۀ سیاسی. تهران: مرکز.
حمیدی، جعفر (1372). تاریخ­نگاران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
روزبهانی، محمّدرضا (1399). تحوّل مبانی مشروعیّت سلطنت از یورش مغولان تا برآمدن صفویان. چ.2. قم: دانشگاه مفید.
طباطبایی، سیّدجواد (1386). تأمّلی دربارۀ ایران: نظریۀ حکومت قانون در ایران، مبانی نظریۀ مشروطه­خواهی. تهران: ستوده.
طباطبایی، سیّدجواد (1393). درآمدی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران. چ.11. تهران کویر.
طبری، احسان (1394). ابوالفضل بیهقی و جامعۀ غزنوی. تهران: فردوس.
عالم، عبدالرّحمان (1394). بنیادهای علم سیاست. چ.27. تهران: نِی.
فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1398). شاهنامه. جلال خالقی مطلق(مصحح). چ.4. تهران: سخن.
فیرحی، داوود (1396). قدرت، دانش و مشروعیّت در اسلام(دورۀ میانه). چ.16. تهران: نِی.
قاضی­مرادی، حسن (1390). استبداد در ایران. چ.2. تهران: کتاب آمه.
قشیری، عبدالکریم­بن هوازن (1428ﻫ.ق). لطائف الاشارات: تفسیر القشیری. عبداللطیف حسن عبدالرّحمن(وضعَ حَواشیه و علّق عَلَیه). بیروت: دارالکتب العلمیة.
کرمی، حسین (1383). «تقدیر و سرنوشت در ادبیات فارسی و تأثیر آن بر فرهنگ مردم ایران». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. زمستان و بهار. ش.168و169. صص.150-129.
لاهیجی، محمّد (1391). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. محمّدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی(مصحح). تهران: علم.
مهمان­نواز، محمود و نوری، جعفر (1401). «بررسی و تحلیل اندیشۀ تقدیرگرایی در عالم­آرای عبّاسی». فصلنامۀ علمی سخن تاریخ. س.16. ش.39. پاییز. صص. 37-64.
نظام­الملک طوسی، حسن­بن علی (1400). سیرالملوک. محمود عابدی(مصحح). چ.2. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
والدمن، مریلین (1375). زمانه، زندگی و کارنامۀ بیهقی. منصورۀ اتّحادیه(نظام مافی)(مترجم). تهران: تاریخ ایران.
همایون کاتوزیان، محمّدعلی (1388). تضاد دولت و ملّت: نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران. علیرضا طیّب(مترجم). چ.6. تهران: نشر نی.
یوسفی، غلامحسین (1376). دیداری با اهل قلم. چ.6. تهران: علمی.
William A. Darity Jr. (editor in chief). (2008). International Encyclopedia of the Social Sciences. 2nd. Ed. New York: Macmillan reference USA.