بررسی فلسفۀ زروان در تفکرّات‌دینی بر پایۀ اندرزنامه‌های پهلوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و فرهنگ باستانی

چکیده

زُروان نام یکی ازایزدان  باستانی است که درنوشته های پهلوی خدای زمان بوده و در دورۀ میانه به عنوان خدای یگانه ظهور می­یابد؛ به عبارتی در دورۀ میانه، زروان شخصیتی کاملاً مستقل یافته و در رأس اهورا­مزدا و اهریمن، ثنویّت زردشتی را تحت­تأثیر قرار می­دهد. نمونۀ چنین تفکّری در اساطیر دیگر ملل نیز دیده می­شود و همواره زمان در دیدگاه بشری به عنوان خدای خالق جهان مورد نظر بوده­است. حضور و نقش نحلة زروانی و این ایزد زمان در ایران­زمین و تفکّرات ایرانیان، به گونه­ای است که حتّی شخصی چون مانی که برای جلب افکار عموم، نام خدایان هر منطقه را بر نام ایزد بزرگ خویش(پدرِ عظمت) می­گذارد، نام زروان را برای پدر عظمت بر­می­گزیند. مسئلۀ اصلی پژوهش این است که زروان چه تأثیری بر اندیشة ایرانی و دین مزدیسنی گذارده­است و بازتاب این نقش را به چه صورت در متون ایرانی میانه می­توان مشاهده نمود؟ گفتنی است که برای بررسی این ایزد و رّدپای زروان­گرایی و تأثیرآموزه­های آن بر دین مزدیسنان و افکار ایرانیان متون پهلوی و به­ویژه اندرزنامه­های پهلوی، از منابع مورد استناد و معتبر قابل ارجاع هستند که می­توان آنها را به عنوان متونی که بیانگر شیوۀ تفکّر دینی در این دوره بوده­اند، ملاک ارزیابی قرار­داد و و باور به این خدا را در آنها پیگیری­کرد و با رویکردی   توصیفی-تحلیلی ملاحظه­کرد که برخی آموزه­ها و مؤلّفه­های  زروان­باوری همچون تقدیرگرایی، زن­ستیزی و باور به تأثیر نجوم و ستارگان در سرنوشت آدمی و همچنین توسّل به دعا و قربانی، در باورهای مزدیسنی نقش نمایان و پر­رنگی دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Philosophy of Zurvan in Religious Thoughts based on Pahlavi Andarznameh (Books of Advice)

نویسندگان [English]

  • Hamid Kavyani Pouya 1
  • Zahra Pilehvaran 2
1
2
چکیده [English]

Zurvan is the name of one of the ancient gods who, in Pahlavi texts, was referred to as the god of Time, and in the Middle Era appears as the only god; in other words, Zurvan assumes a totally independent identity above Ahuramazda and Ahriman (the Devil), and affects the Zoroastrian concept of duality. Such an idea has been observed in other nations’ myths as well, and Time has always been the creator god of the universe in man’s view. The presence of Zurvanism and Zurvan’s role in Iran and Iranian thoughts was so significant that even Mani, who used to name his great god after the god of each region, chose Zurvan as the name for his god of greatness. Accordingly, this study examines the effect of Zurvan on Iranian way of thinking and Zoroastrian religion and its reflections in the Middle Persian texts. Pahlavi texts and specially Pahlavi aphorisms are valid and reliable references that show the religious approaches in this period and, through a descriptive and analytic approach, this study investigates some teachings and elements in Zurvanism such as fatalism, the role of stars in man’s destiny, misogyny, and appealing to prayers and sacrifice

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zurvan
  • Pahlavi books of advice
  • Religious thought
  • Destiny
الف.کتاب­ها
 - آموزگار، ژاله. (1386)، زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران: معین.
- آذر فرنبغ پسر فرخ زاد، آذرباد پسر امید. (1392)،کتاب ششم دینکرد حکمت فرزانگان ساسانی، ترجمۀ دکتر فرشته آهنگری، تهران: صبا.
- ابوالقاسمی، محسن. (1390)، دین ها و کیش­های ایرانی در دوران باستان، تهران: هیرمند.
- الیاده، میرچا. (1376)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستّاری، تهران: سروش.
- بویس، مری. (1386)، آیین زرتشت، کهن­روزگار و قدرت ماندگارش، ترجمه ابوالحسن تهامی، تهران: نگاه.
- بهار، مهرداد. (1362)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: توس.
--------. (1375)، ادیان آسیایی، تهران: توس.
- بهار، ملک الشعرا. (1379)، ترجمه چند متن پهلوی، به کوشش محمد گلبن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-تفضلی، احمد. (  1348)، واژه­نامۀ مینوی­خرد، تهران:  بنیاد فرهنگ ایران.
------------. (1364)، ­مینوی­خرد، تهران: توس.
------------. (1389)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: کتابخانه ملی ایران.
- جنیدی، فریدون. (1358)، زروان ، سنجش زمان در ایران باستان، تهران:  بنیادنیشاپور.
- دستنویس ک43 بخشی از بندهش بزرگ و مینوی خرد و بخش­هایی از دینکرت و بهمن­یشت . (1358)، به کوشش ماهیار نوابی، محمود طاووسی، شیراز: بخش زبانشناسی­( مؤسسه آسیایی) دانشگاه شیراز.
- دوستخواه، جلیل. (1385)، اوستا کهن­ترین سرودهای ایرانیان، تهران: مروارید.
- دولت­آبادی، هوشنگ. (1379)، جای پای زروان، تهران: نی.
- رضی، هاشم. (1359)، زروان در قلمرو دین و اساطیر، تهران: فروهر.
- زنر، آر. سی. (1375)، زروان یا معمای زرتشتی­گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: فکر روز .
----------. (1389)، طلوع و غروب زردشتی­گری، ترجمه تیمور قادری، تهران: امیر کبیر.
- شاکد، شاؤول: ( 1387)، تحوّل تنویّت تنوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمۀ سیّد احمد رضا قائمی، تهران: ماهی.
- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم بن احمد. (1384)، توضیح الملل( ترجمۀ کتاب الملل و النحل)، تحریر مصطفی بن خالقداد هاشمی عباسی، با مقدّمه و تصحیح و تحقیق و تکمیل و ترجمۀ سیّد محمدرضا جلالی نائینی، جلد اوّل، تهران: اقبال.
- عریان، سعید. (1371)، متون پهلوی ( ترجمه و آوانوشت)، تهران: کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
- قرشی، امان اله. (1380)، ایران نامک نگرشی نو به تاریخ و نام ایران، تهران: هرمس.
- کای بار، آسموسن، بویس، مری. (1384)، دیانت زرتشتی، ترجمه فریدون وهمن، تهران: جامی.
----------. (1393)، تاریخ پزشکی ایران باستان، تهران: المعی(با حمایت احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران و دانشگاه شاهد).
- کریستن سن، آرتور. ( 1379)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
- مزداپور، کتایون. (1394)، ادیان و مذاهب در ایران باستان، تهران: سمت.
- مکنزی، دیوید نیل. (1390)، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- هدایت، صادق. ( 1343)، چهار باب از کتاب شکند گمانی ویچار، تهران: فرهنگ.
- یارشاطر، احسان. (1393)، تاریخ ادبیّات فارسی، ترجمۀ فارسی زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: سخن.
ب.­مقالات
- آیدنلو، سجّاد. (1380 )، «از آیین زروان تا شاهنامه»، کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، تیرماه ، صص 77-74.
- باقری حسن­کیاده، معصومه، آذرانداز، عباس. ( 1393)، « بازسازی اسطورۀ ایرانی کیومرث، آغازگر زندگی بر اساس اساطیر هند»، ادبیّات تطبیقی، سال ششم، شمارۀ 11، صص 49-72.
-کاویانی پویا، حمید. (1389)، «جبر و اختیار در ایران باستان»، نامۀ تاریخ پژوهان، سال ششم، شمارۀ بیست و یکم، بهار ، صص 133-116.
- گشتاسپ، فرزانه، حاجی پور، نادیا. (1392)، « دستنوشته­ای نو از اندرز اوشنر دانا»، زبان شناخت، سال چهارم، شمارۀ دوّم، پاییز و زمستان ، صص 163- 141.
- منتظری، سیّد سعید رضا. (1389)، «زروان در گذر تاریخ»، فصلنامۀ پژوهشی اقوام و مذاهب میثاق امین، سال چهارم، شماره شانزدهم، پاییز ، صص 163-137 .
- میرفخرایی، مهشید. (1391)، « بازتاب اندرزنامه­های پهلوی در ادب و حکمت ایران اسلامی»، کهن نامۀ ادب پارسی، سال سوّم، شمارۀ اوّل، بهار و تابستان ، صص 107- 119.
- ندّاف، ویدا. (1393 )، « نقش و جایگاه خرد در متون باستانی ایران»، زبان شناخت، سال پنجم، شمارۀ اوّل، بهار و تابستان ، صص 197-187 .
ج.­منابع لاتین
-Bartholomae.Christian (1961), Altiranisches Worterbuch, Berlin: verlag von kari J. Trubner.
- Jackson.Williams,( 1892) An Avesta Grammar, Stuttgart.
- Kent,R.G. (1953) Old Persian, Grammar, Texts, Lexicon. New Haven.
- Reichlt.Hans (1968),Avesta Reader,text notes, glossary & index, Berlin.
- Nyberg. Henrik Samuel, (1964), A manual of Pahlavi 1,2, Germany, Strassburg.