عوامل رشد و افول زبان‌فارسی در امپراتوری عثمانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

زبان یک قوم ممکن است توسط عوامل پشتیبان کنندۀ مختلفی چون قدرت نظامی و سلطۀ دراز مدت سیاسی و یا نفوذ گسترده فرهنگی در قلمرویی خارج از مرزهای نژادی آن قوم رواج یابد. زبان فارسی نیز از آن ­رو که دربردارندۀ ارزش­های فاخرِ انسانیِ یک فرهنگ و هویّتی ممتاز است، در گذر تاریخ، زبانِ علوم و فنون و وابستگی و نژادها و اقوام مختلف، در گستره­ای منحصر به فرد از چین تا بالکان و نیز در هند و آسیای صغیر، رواج چشمگیری داشته­است. اینکه کدام عامل در گسترش نفوذ زبان فارسی و نیز افول آن در حوزۀ جغرافیایی مورد نظر به­عنوان عاملی هویّتی مدخلیّت داشته، پرسشی است که این پژوهش می­کوشد تا به روش توصیفی- تحلیلی به تبین آن بپردازد. یافته­های پژوهش حاضر ناظر بر این است که عنایتِ سلاطین عثمانی به زبان فارسی و شاعران پارسی­گوی، نفوذ فرقه­های صوفیه- به­ویژه مولویه- مهاجرت صنعتگران و بازرگانان از جمله عوامل نشر ادب­فارسی و در نقطه مقابل، عصر تنظیمات، ملی­گرایی­ترکی یا «پان­ترکیسم» و جنبش ترکان جوان به رهبری افرادی همچون شناسی، ضیاء­پاشا و نامق‌­کمال،‌ به تقلید از سبک­های غربی، از عوامل افولِ زبان فارسی در قلمرو عثمانی بوده­اند

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Reasons for the Development and Decline of Persian Language in the Ottoman Empire)

نویسنده [English]

  • Mostafa Lal Shateri
چکیده [English]

Language of a nation might be spread beyond the boundaries of that nation for different supporting factors such as military power, long-term political dominance, and cultural influence. Over many centuries, Persian language which is very strong as a bearer of human values of a culture, was the language of science, literature and empathy of different races in the wide expanse from China to the Balkans, and was also widely prevalent in India and Asia Minor. Through a descriptive-analytical method, this study tries to explain the factors that were effective in the expansion and the influence of Persian language and its decline in the mentioned geographical area. Ottoman Sultans’ regard for Persian language and Persian-speaking poets, the influence of Sufi sects, especially Mevlevis, and the migration of artisans and merchants had been among the factors for the expansion of Persian literature, and on the contrary, the era of Tanzimat (adaptations), Turkish nationalism or “pan-Turkism" and the Young Turks movement led by well-known figures like Zia Pasha and Namegh Kamal, had been the factors for the decline of Persian language in Ottoman territory.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian language
  • Ottomans
  • Pan-Turkism
  • Young Turks
  • Age of Tanzimat

مراجع

  1. الف. کتاب ها

    1. آژند، یعقوب. (1364). ادبیات نوین ترکیه. تهران: امیرکبیر.
    2. جیکوب، لاندو. (1382). پان­ترکیسم: یک قرن در تکاپوی الحاق­گری. ترجمه حمید احمدی. تهران: نی.
    3. حائری، عبدالهادی. (1364). «امپراتوری عثمانی و دورویه تمدن بورژوازی غرب». جستارهای ادبی، ش69: 435-325.
    4. خسروشاهی، رضا. (1350). شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر، تهران: دانشسرای عالی.
    5. فکرت، توفیق. (1346). جشن سده تولد توفیق فکرت، تهران: انجمن دوستی و روابط فرهنگی ایران و ترکیه.
    6. روابط ایران و ترکان با غرب. جمعی از مولفان. (1384)، ترجمه ضیاء ییلماز، ابوطالب روحانی، امید رامبد، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
    7. ریاحی، محمد امین. (1369). زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. تهران: پاژنگ.
    8. شادی، آیدین. (1385). عناصر فرهنگ و ادب ایرانی در شعر عثمانی، تهران: امیرکبیر.
    9. شاو، استنفورد. (1370). تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ج1، 2، ترجمه حسن رمضان زاده، مشهد: آستان قدس.
    10. شکر، محمد. (1385). سلجوقیان. ترجمه نصرالله صالحی و علی ارطغرل، قم: ادیان.
    11. گلشنی، عبدالکریم. (1354). فرهنگ ایران در قلمرو ترکان، شیراز: تجارت خانه گلشنی.
    12. گولپینارلی، عبدالباقی. (1366). مولویه بعد از مولانا. ترجمه توفیق پور سبحانی، تهران: کیهان.
    13. لوئیس، برنارد. (1350). استانبول و تمدن عثمانی، ترجمه ماه ملک بهار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
    14. لوئیس، برنارد. (1372). ظهور ترکیه نوین، ترجمه محسن علی سبحانی، تهران: مترجم.
    15. مفتاح، الهامه. (1374). نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه. تهران: وزارت فرهنگ.
    16. مولانا از دیدگاه ترکان و ایرانیان. جمعی از نویسندگان. (1369). تهران: وزارت فرهنگ.
    17. ووسینیج، وین. (1346). تاریخ امپراتوری عثمانی. ترجمه سهیل آذری. تهران: بی نا.

    ب. مقالات

    1. ایزانلو. (1367). «فضولی بغدادی»، دایره المعارف تشیع، ج12، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، تهران: علمی و فرهنگی.
    2. بها، افسانه. (1385). «تأثیر فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی بر ترکیه». علوم اجتماعی، ش 28: 67- 73.
    3. حیدرزاده، توفیق. (1375). «مهاجرت علمای ایران به امپراطوری عثمانی و انتقال سنت­های مدارس ایرانی به آن سرزمین از اوایل دوره تیموری تا اواخر عهد صفوی». فرهنگ، ش 20، 21: 49- 94.
    4. دلبری پور، اصغر. (1382). «تعامل زبان و ادب فارسی با زبان و ادب ترک»، ادبیات و زبانها، ش 30: 79-98.
    5. روحانی، سید کاظم. (1365). «جریان­های فکری و فرهنگی در امپراتوری عثمانی»، کیهان اندیشه، ش 8: 106-84.
    6. طاهری خسروشاهی، محمد. (1385). «تاریخ زبان و ادبیات فارسی در آسیای صغیر». چشم انداز ارتباطات فرهنگی، ش 28: 62-58.
    7. کریم، کی. (1363). «جریان های ادبیات نوین ترکیه». ترجمه یعقوب آژند. کیهان فرهنگی. ش 12: 46-43.
    8. لعل شاطری، مصطفی(الف). (1393). «موسیقی عصر تیموری، با تکیه بر نگاره­ها و روایات تاریخی»، پژوهش های علوم تاریخی، ش 10: 79-59.
    9. لعل شاطری، مصطفی(ب). (1393). «سیاست مذهبی شاه اسماعیل اول صفوی و تاثیر آن بر مناسبات فکری ایران و عثمانی»، پژوهش نامه تاریخ، ش 36: 91-77.
    10. لعل شاطری، مصطفی. (1395). «هنر خراسان در دوره سلطان حسین بایقرا (911-875ق.) (با تکیه بر موسیقی و نگارگری)»، مطالعات فرهنگی و اجتماعی خراسان، ش 39: 102-91.
    11. مدرسی، فاطمه. (1384). «زبان و ادب پارسی در آسیای صغیر»، نامه فرهنگستان، ش 1: 84-70
    12. نخجوانی، حسین. (1341). «نفوذ زبان و ادب فارسی در ترکیه دوره آل عثمان»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش 60: 54-42.

    ج. منابع غیر فارسی

    1. Adivar, Adnan. (1982). Osmanli Turklerinde lim, Remzi Kitabevi. Istanbul.
    2. Boyar, Ebru, 2007, Ottomans, Turks and the Balkans: Empire Lost, Relations Altered. Britain: Replika Press.
    3. Hamid, Farooq. (1999). “Storytelling techniques in the Masnavi‐yi Macnavi of Mowlana Jalal al‐din Rumi”. Iranian Studies. Vol 32: 27-49.
    4. Herzog, Christoph. (2009). “Enlightenment and the Kemalist Republic: A Predicament”. Intercultural Studies, Vol 30: 21-37.
    5. Kadioglu, Ayse. (2007). “An Oxymoron: The Origins of Civic-republican Liberalism in Turkey”. Critical Middle Eastern Studies. Vol 16: 171-190.
    6. Kaplan, Mehmed. (1984). Namık Kemal Hayatı ve Eserleri. Istanbul.
    7. Kemal, Namık. (1326). Külliyat-ı Kemal, Uçuncu Tertib. Istanbul.
    8. Landau, Jacob. (2003). “Ultra-Nationalist Literature in the Turkish Republic”. Middle Eastern Studies. Vol 39: 204-210.
    9. Maggiolini, Paolo. (2014). “Understanding Life in the Ottoman–Montenegrin Borderlands of Northern Albania during the Tanzimat Era”. Vol 50: 208-232
    10. Peacock, A.C.S. (2014). “Court Historiography of the Seljuq Empire in Iran and Iraq”. Iranian Studies. Vol 47: 327-345.
    11. Paul, Jurgen. (2005). “The Seljuq conquest of Nishapur: A reappraisal”. Iranian Studies. Vol 38: 575-585.
    12. Pinson, Mark. (1975). “Ottoman Bulgaria in the first Tanzimat period ‐the revolts in Nish (1841) and Vidin (1850)”. Middle Eastern Studies. Vol 11: 103-146.
    13. Quelquejay, Chantal. (1983). “Sufi brotherhoods in the USSR”. Central Asian Survey. Vol 2: 1-35.
    14. Sariyannis, Marinos. (2013). “Ruler and state, state and society in Ottoman political thought”. Turkish Historical Review. Vol 4: 83-117.
    15. Serin, Muhitin. (2000). Osmanli hat sanati. Ankara: Yen Turkey.
    16. Schmidt, Jan. (2000). “Poets and poetry in mid‐17th‐century Istanbu”, Arabic & Middle Eastern Literature. Vol 3: 165-178.
    17. Stone, Leonard. (2010). “Inside Turkish Literature: Concerns, References, and Themes”. Turkish Studies. Vol 11: 235-250.
    18. Strauss, Johann. (2003). “Who Read What in the Ottoman Empire”. Middle Eastern Literatures. Vol 6: 39-76.
    19. Togan, Zeki Velidi. (1950). Tarihde Usul, stanbul: Uni.
    20. Woodhead, Christine. (1982). “From scribe to litterateur”, British Society for Middle Eastern Studies, Vol 9: 55-74.
    21. Yusuf, Akcuraoglu. (1928), Turk Yili, stanbul: Turk Tarih Kurumu.

    Zweig, Connie. (1995). “The life story of Sufi Poet Rumi”. Psychological Perspectives. Vol 32: 42-51

مجله مطالعات ایرانی
دوره 15، شماره 30
اسفند 1395
صفحه 155-168

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار