نقش و جایگاه اولجایتو در فعالیّت های شهرسازی دورۀ ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مسئول واحد پژ.هشی پایگاه میراث جهانی بیستون

چکیده

در دورۀ ایلخانی با آنکه شهرسازی و عمران در زمان هلاکو آغاز گردید، اما در دورۀ اولجایتو به بالندگی رسید؛ به­گونه­ای که وی چهار شهر به نام­های سلطانیه، سلطان­آباد چَمچَمال، اولجایتوآباد و آق­قلعه را ساخت. آگاهی از ضروریات و نیازهای یک شهر سلطنتی یا پایتخت، استفاده از تجارب موفق شهرسازی غازان، به ارث بردن خزانه­ای غنی، وجود نیروی متخصّص و کارگزارانی مایل به عمران، سبب ترغیب شهریار ایلخانی به شهرسازی گردید. برخلاف عصر غازانی که شهر جدید در کنار شهرهای قدیم شکل می­گرفت، در این دوره شهر جدید، هویّت کاملاً مستقلی داشت. با این وجود در اصول شهرسازی کاملاً پیرو سنن شهرسازی ایرانی- اسلامی بود و در ایجاد فضاهای شهری به تمام نیازهای شهرنشینان توجه می­شد که در این بین سلطانیه نمونۀ کامل و سرآمد شهرهای نوبنیاد به شمار می­رود. صدور فرمان ساخت شهر توسط ایلخان و طرح از پیش تعیین شده شهر یکی از نکات درخور توجه در شهرسازی عصر اولجایتو است. پژوهش پیش ­رو در پی آن است تا با استفاده از متون تاریخی برجای مانده و داده­های باستان‌شناختی موجود، تصویری کلی از شهرسازی در روزگار اولجایتو و عوامل موثر بر شکل‌گیری شهرها ارائه کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Oljaitu in Urbanization Activities in the Ilkhanid Era

نویسنده [English]

  • mozhgan khanmoradi
دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تهران، گرایش دوران تاریخی.
چکیده [English]

During the Ilkhanid period, although urbanization and architecture started with Holagu Khan, it flourished during Oljaitu’s riegn. He built four cities, namely, Sultanieh, Sultanabad, Chamchamal, Oljaitu Abad, and Aq’qaleh. Being aware of the necessities and needs of the Royal city and the capital, using the successful urbanization experiences of Qazan, inheriting a rich treasury, the existence of expert workforce and willing contractors encouraged Oljaitu's urbanism. Contrary to Qazan's period, when new cities formed adjacent to old ones, now the new cities were completely separate and independent. Oljaitu was a strict follower of Iranian- Islamic traditions in urbanization, and considered all the needs of citizens. Sultanieh is a perfect example of modern cities. Decree issued by the king for constructing a city, and a predetermined plan of city are among the noticeable aspects of urbanization during Oljaitu's reign. Using historical texts and architectural data, the present study presents a general view of urbanization during Oljaytu’s time and the influencing factors in urbanization.
 


 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords Ilkhanid
  • Oljaitu
  • Urbanization
  • Sultanieh
  • Sultanabad
  • Chamchamal
  • Abvabolbar
کتابنامه
الف.کتاب­ها
 1. آملی، شمس الدین محمد بن محمود. (1337). نفایس الفنون فی العرایس العیون. تصحیح ابراهیم میانجی. تهران: اسلامیه.
2. اشپولر، برتولد. (1365). تاریخ مغول در ایران. ترجمۀ محمود میرآفتاب. تهران: علمی و فرهنگی.
3.اقبال، عباس. (1379). تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری.  تهران: امیرکبیر.
4. بلر، شیلا و جاناتان بلوم. (1381). هنر و معماری اسلامی( ج 2). ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: سمت.
5. ثبوتی، هوشنگ. (1370). بررسی آثار تاریخی سلطانیه. زنجان: کتابفروشی ستاره.
6. حافظ ابرو. (1350). ذیل جامع التواریخ رشیدی. به اهتمام خانبابا بیانی. تهران: انجمن آثار ملی.
7. حمزه لو، منوچهر. (1381). هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه. تهران: ماکان.
8.خواندمیر. (1342). تاریخ حبیب­السیر فی اخبار افراد بشر(ج 3). تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: خیام.
9.سجادی، علی. (1384). گزارش گمانه­زنی دشت بیستون. مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون (منتشر نشده).
10. رشیدیاسمی، غلامرضا. (1369). کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. تهران: چاپ افست.
11.عوض­پور، اعظم. (1378). دشت مغان در گذر زمان. تهران: انوار.
12.عیسی پور، کیوان. (1385). گزارش لایه­نگاری تپه گرگیوند. مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون (منتشر نشده).
13.کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد. (1348). تاریخ اولجایتو. به اهتمام مهین همبلی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
14.کلاویخو. (1366). سفرنامه کلاویخو. ترجمۀ مسعود رجب نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
15. لباف خانیکی، رجبعلی. (1367). گزارش گمانه­زنی در شهر تاریخی آق قلعه سبزوار. مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی (منتشر نشده).
16. مخلصی، محمدعلی. (1369). جغرافیای تاریخی سلطانیه. زنجان: چاپ عرفان.
17. مستوفی، حمدالله بن ابی­بکر. (1336). نزهۀ­القلوب. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: طهوری.
18._____________________. (1362). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
19. میرخواند، میرمحمد بن سیدبرهان الدین. (1339). روضه­الصفا(جلد 5). تهران: خیام.
20. نطنزی، معین­الدین. (1383). منتخب­التواریخ. به اهتمام پروین استخری. تهران: اساطیر.
21. وصاف الحضره. (1346). تحریر تاریخ وصاف. تصحیح عبدالحمید آیتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
22. همدانی، رشیدالدین فضل الله. (1368). تاریخ مبارک غازانی. تصحیح و اهتمام کارل یان. اصفهان: پرسش.
23.همدانی، رشیدالدین فضل­الله .(1338). جامع­التواریخ(جلد 2). به کوشش بهمن کریمی. تهران: شرکت نسبی حاج محمدحسن اقبال و شرکا.
24. ___________________. (1358). سوانح­الافکار رشیدی. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
ب. مقاله­ها
25.اللهیاری، فریدون. (1383). «تحلیلی بر بازتاب اصلاحات غازانی بر روند بازسازی شهرهای ایران». مجلّه دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان، شمارۀ 36-37، صص 37-50.
26. بلر، شیلا. (1390). «سلطانیه پایتخت سلطنتی مغول». درج در: باستان­شناسی ایران در دورۀ اسلامی. به کوشش محمدابراهیم زارعی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
27. _______. (1387). «الگوهای هنرپروری و آفرینش­های هنری در ایران دوره ایلخانیان مورد خواجه رشیدالدین». ترجمۀ ولی­الله کاوسی. گلستان هنر، شمارۀ 13، صص 32 -47.
28. بویل، ج. آ. (1381). «تاریخ دودمانی و سیاسی ایلخانان». درج در: تاریخ ایران کمبریج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان). به کوشش ج. آ بویل. ترجمۀ حسن انوشه. جلد 5. تهران: امیرکبیر.
29. چهری، محمداقبال و زاهد گراوند. (1391). «در جستجوی سلطان­آباد چمچمال: مقایسه در منابع تاریخی با یافته­های باستان­شناختی تپه هله بگ». مطالعات باستان­شناسی. دورۀ 1. شمارۀ 6، صص 51 -61.
30. خان مرادی، مژگان و سیروان محمدی قصریان. (1391). «تاریخچۀ مطالعات باستان­شناسی دشت بیستون»، درج در: مجموعه مقالات همایش80 سال باستان­شناسی ایران. به کوشش یوسف حسن­زاده و سیما میری. تهران: پازینه، صص 377- 400.
31. رضوان، همایون و حسن کریمیان. (1393). «طلوع و غروب یک پایتخت: شکل­یابی، توسعه، اقتدار و اضمحلال شهر سلطانیه». مطالعات باستان­شناسی. دورۀ 6، شماره 1، صص 39-54.
32. کلایس، ولفرام. (1385). «معماری بنای مغولی بر روی دیوار ساسانی کناره رودخانه»، درج در: بیستون، کاوش­ها و تحقیقات سال­های1967-1963. به کوشش ولفرام کلایس و پتر کالمایر. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی. تهران: سازمان میراث فرهنگی. صص 285 تا332.
33. لوشای، هاینتس. (1385). «دهکده بیستون قبل از تخریب در سال 1976»، درج در: بیستون، کاوش­ها و تحقیقات سال­های1967-1963. به کوشش ولفرام کلایس و پتر کالمایر. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری. صص 397 تا410.
لوشای، ایلیش و هاینتس لوشای. (1385). «سکه­های مربوط به بنای مغولی»، درج در: بیستون، کاوش­ها و تحقیقات سال­های 1967- 1963. به کوشش ولفرام کلایس و پتر کالمایر.  ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
34. مترجم، عباس و یعقوب محمدی­فر. (1384). «پیشنهادی برای تعیین محل شهر ایلخانی سلطان­آباد چمچمال(بغداد کوچک) در بیستون کرمانشاه». پیام باستان­شناس. شمارۀ سوم، صص 95- 104.
35. مشهدی­زاده، ناصر. (1379). «نگاهی گذرا به شهرنشینی و شهرسازی ایران پس از هجوم مغولان». مجموعه مقالات اولین سمینار تاریخی هجوم مغولان به ایران و پیامدهای آن( جلد 2). تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
36. مهریار، محمد، احمد کبیری و فائق توحیدی. (1365). «بررسی و پیگردی مقدماتی برج  باروی ارگ شهر قدیم سلطانیه زمستان 1364». مجلّۀ اثر. شمارۀ 14-12، صص 209 - 269.
37. میرفتاح، علی­اصغر. (1374/الف). «سلطانیه». میراث فرهنگی. شمارۀ 13، صص 14-25.
38. ____________. (1366). «سلطانیه»، درج در: شهرهای ایران(جلد 4). به کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: جهاد دانشگاهی.
39. __________. (1374/ب)، «پایتخت­های ایلخانیان»، درج در: پایتخت­های ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: میراث فرهنگی.
40. نقره­کار، عبدالحمید، محمدعلی کی­نژاد و آزیتا بلالی اسکویی. (1391). «سازمان فضایی شهرهای ابواب­البر دورۀ ایلخانی». مطالعات معماری ایران. شمارۀ 2، صص 47-63.
ج. منابع لاتین
Luschey, H, 1990,“Bisotun II. Archaeology”, Encyclopedia Iranica, Yarshater, E(ed), Vol. IV, London and New York: Routledge & Paul, 289-299.