نقشهای معنایی حرف اضافة «از» در زبان فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

زبان به مانند موجودی زنده در طی زمان، دستخوش تغییر و تحوّلات می­گردد و بررسی ویژگی­های آن در صورت کنونی بدون در نظر گرفتن تغییرات درزمانی، پژوهشی ناقص و نارساست. در این مقاله، نقش­های معنایی حرف­ اضافة «از» در زبان­های اوستایی، فارسی باستان، فارسی میانه، پارتی، فارسی دری و فارسی امروز، با استفاده از داده­های دستور این زبان­ها و نیز واژه­نامه­های هر یک بررسی­شده‌است. «از» در زبان اوستایی و فارسی باستان به صورت hača/hačā آمده و از ریشة hak- به معنی «همراهی کردن» است. در فارسی میانه به صورت az و در پارتی به صورت باقی­مانده­است. در زبان سنسکریت ودایی، این حرف اضافه به صورت sačā برای دلالت بر نقش معنایی همراهی به­کار­رفته­است، اما در زبان­های ایرانی دورة باستان، نشانه­ای از کدگذاری نقش معنایی همراهی با hača/hačā در دست نیست. در زبان­های اوستایی و فارسی باستان hača/hačā بر نقش­های معنایی مختلفی از جمله خاستگاه، جدایی، سبب، روش دلالت داشته­است. az و در فارسی میانه و پارتی نیز این کارکردها را حفظ کرده و افزون بر آن، نقش­های معنایی دیگری مانند ابزار، جنس، مقایسه، و جزء و کل را کدگذاری­کرده­اند. افزون بر کارکردهای ادوار پیشین، در فارسی دری و فارسی امروز، «از» کدگذاری نقش­های معنایی دیگری را بر عهده دارد و در کدگذاری برخی از نقش­های معنایی، مانند ابزار و جنس می­توان حرف اضافة «با» را جایگزین آن ساخت.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Semantic Roles of the Preposition “’az” in Persian Language

نویسنده [English]

  • Ehsan Changizi
Assistant Professor of Linguistics, Alameh Tabatabaei University
چکیده [English]

Abstract
Language, like a living being, changes through time and studying of its characteristics in its present form without considering diachronic changes is incomplete and insufficient. In this article, the semantic roles of the preposition “’az” in Avestan, Old Persian, Middle Persian, Parthian, Dari Persian and New Persian languages have been studied by using grammatical data in these languages and their glossaries. In Avestan and Old Persian “’az” has appeared in the form of hača/hačā and is derived from the root “hak-”, i.e., “to accompany?”. In Middle Persian and Parthian, it has remained as “az” and “až” respectively. In Vedic Sanskrit, this preposition has been used in the form of “sačā ” to refer to the semantic role of accompaniment. But, in ancient Persian languages, there is no evidence of encoding the semantic role of accompaniment with “hača/hačā”. In Avestan and Old Persian languages, “hača/hačā” has implied different semantic roles like source, separation, cause, method. Also, in Middle Persian and Parthian languages, the functions of “az” and “až” have been preserved while some other semantic roles like instrument, nature, comparison, and part-whole relationship have been encoded. In addition to its functions in previous periods, in Dari and New Persian, “az” has the role of encoding other semantic roles, and in the encoding of some semantic roles like instrument and nature, it could be substituted with the preposition “bâ”

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Preposition
  • ’az
  • semantic role
1. ابوالقاسمی، محسن. (1376). راهنمای زبان­های باستانی ایران. تهران: سمت.
2. ابوالقاسمی، محسن. (1387). دستور تاریخی زبان فارسی. چاپ هفتم. تهران: سمت.
3. انوری، حسن و حسن احمدی گیوی. (1375). دستور زبان فارسی( جلد دوم). چاپ چهاردهم. ویرایش دوم. تهران: فاطمی.
4. انوری، حسن (1381). فرهنگ سخن. چاپ اول. تهران: سخن.
5. خطیب­رهبر، خلیل. (1347). دستور زبان فارسی: کتاب حروف اضافه و ربط. تهران: صفی­علیشاه.
6. خیام­پور، عبدالرسول. (1389). دستور زبان فارسی. چاپ پانزدهم. تبریز: ستوده.
7. دبیرسیاقی، محمد. (1374). پیشاهنگان شعر فارسی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
8. دهخدا، علی­اکبر.(1377). لغت­نامه. تهران: دانشگاه تهران.
9. راشد محصّل، محمدتقی. (1385). وزیدگیهای زادسپرم. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .
10. شریعت، محمد جواد. (1384). دستور زبان فارسی. چاپ هشتم. تهران: اساطیر.
11. فره­وشی، بهرام. (1378). کارنامة اردشیر بابکان. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
12. لازار، ژیلبر. (1384). دستور زبان فارسی معاصر. مترجم: مهستی بحرینی. تهران: هرمس.
13. ماهوتیان، شهرزاد. (1387). دستور زبان فارسی از دیدگاه رده­شناسی. مترجم: مهدی سمائی. چاپ پنجم. تهران: مرکز.
14. مشکوۀ­الدینی، مهدی. (1374). دستور زبان فارسی بر پایة نظریة گشتاری. چاپ چهارم. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
15. ــــــــــــــــــــ . (1388). دستور زبان فارسی: واژگان و پیوندهای ساختی. تهران: سمت.
16. معین. محمد. (1377). فرهنگ معین. تهران: امیرکبیر.
17. ناتل خانلری، پرویز. (1377). تاریخ زبان فارسی. جلد سوم. تهران: فردوس.
18. یاسمی. رشید و محمدتقی بهار و همکاران. (1371). دستور زبان فارسی (پنج استاد). چاپ دوم. تهران: نگاه، علم.
 
ب. مقاله­ها
19. چنگیزی، احسان و هاشمی کمانگر، سمیه­السادات. (1395). « حرف اضافۀ/ǰɑ/  در گونة بابلیِ زبان مازندرانی». مجلة زبان و زبانشناسی. دورة 12. شمارة 24. 151ـ166.
20. ذوالنور، رحیم. (1365). «رفتارشناسی حروف اضافه». رشد ادب فارسی. سال 2، شمارة 8، 12ـ23.
21.صادقی، علی­ اشرف. (1349). «حروف اضافه در فارسی معاصر». نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی تبریز. دورة 22، شمارة 3ـ4، 441ـ470.
22.وفائی، سید. (1355). «حروف اضافه در زبان فارسی معاصر: موارد استعمال و خصوصیات نحوی آنها». نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی تبریز. سال 28 (شمارة پیاپی 117)، 49ـ 86.
ج. منابع لاتین
23. Anklesaria, T. D. (1913). Dânâk-u Mainyô-i Khard. Bombay: Missrs. T.D. Anklesaria.
24. Bartholomae, C. (1961). Altiranisches Wörterbuch. Berlin: W. De Gruyter.
25. Blake, B.J. (2004). Case. Combridge: University Press.
26. Boyce, M. (1975). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian (Acta Iranica 9). Leiden: E.J. Brill.
27. Brunner, Ch. j. (1977). A Syntax of Western Middle Iranian. Delmar, New York: Caravan Books.
28. Bubenik, V. (2006). “Case and Prepositions in Iranian”. From Case to Adposition: The Development of Configurational Syntax in Indo-European Languages. Vol. 280. J. Hewson & V. Bubonic (Eds.). Amesterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 131-158.
29. Creissels, D. (2009). “Spatial Cases”. Case: The Oxford Handbook of Case. Ed. A. Malchukov and A. Spencer, Oxford-New York: Oxford University Press. 609-625.
30. Jackson, A.V.W. (1892). An Avesta Grammar in Comparison with Sanskrit. Stuttgart: W. Kohlhammer.