طب و طبابت در عهد سلسله‌های افشاریه و زندیه (1148 هـ .ق/1735.م.-1209 هـ .ق/1794م)

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشیار بخش تاریخ دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه شهیدباهنر کرمان ، ایران.

2 استادیار بخش تاریخ دانشکده علوم انسانی دانشگاه شهیدباهنر کرمان،ایران

10.22103/jis.2020.14935.1981

چکیده

دوران سلسله‌های افشاریه و زندیه یکی از بحرانی‌ترین ادوار تاریخ ایران اسلامی است. وقوع جنگ‌های مکرّر داخلی و خارجی، اسباب ضعف تمامی ساختارهای حکومتی و حیات اجتماعی را سبب گردید. این در حالی بود که اروپائیان در این زمان با سرعت بسیار در جهت پیشرفت علمی از جمله در حیطه پزشکی حرکت و ایرانیان نیز مسیر عکس آن را طی می‌نمودند. به ‌رغم چنین وضعیّت نابسامانی که حیات علمی و فرهنگی کشور نیز متأثر از آن بود، در این دوران شاهد نمود معدودی از پزشکانی هستیم که در واقع آخرین نسل پزشکان مطرح ایران محسوب می‌شوند. تشخیص دقیق بیماریها به صورت نظری و عملی و شیوه‌های درمان آن و برتری داشتن در برابر برخی پزشکان اروپایی که در ایران این عهد حضور داشتند، از نکات بسیار مهم پزشکی این دوره است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد معرفی اطبای ایرانی و فرنگی و مقایسۀ آنان در امر طبابت و تشریح دقیق وضعیت پزشکی این دوره است. نتایج پژوهش نشان از حضور آخرین نسل پزشکان نامدار ایران در این دوره و برتری برخی از پزشکان ایرانی در تشخیص و درمان بیماریها در برابر پزشکان اروپایی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Medicine during the Afsharid and Zand Dynasties(1735/1794)

نویسندگان [English]

  • Seyyed Mohammad Tayybi 1
  • Mehdi Asadi 2
1 Associate Professor of History Department in Shahid Bahonar University of Kerman - Iran
2 Assistant Professor of History Department in Shahid Bahonar University of Kerman - Iran
چکیده [English]

1.Introduction
Medical Sciences is considered as one of the most important characteristics of culture and civilization which passed many ups and downs in its lifetime. Afsharid and Zand dynasties ruled during one of the most critical periods of Iranian history. Repeating internal and international wars weakened all the governmental structures and the social life. However, during this time, the European progressed very fast in terms of scientific developments, including medicine and Iranian passed just the opposite way. Despite such a chaotic situation that influenced the scientific and cultural atmosphere of the country, we witness the presence of some medicine men, who are, in fact, the last generation of Iranian outstanding medicine men. These medicine men carried out many important services in medical area like educating numerous students. Inspired by Indian medicine, these doctors, who were trained in the school of great Iranian physicians, added to the richness of their former teachings. Recognition of diseases and attention to its treatment based on experimental principles and mental state and principles of proper nutrition in the treatment of patients, is one of the points of medical attention of this period. One of the points to consider in the medical life of this period was the widespread presence of European physicians and their competition with Iranian physicians in the field of politics and government. These competitions started from the Safavid era and continued during this period. The great proximity of Iranian physicians to the kings of this period showed their superiority over foreign rivals.
 
2. Methodology
Applying a descriptive-analytical method and by analyzing different texts, this study seeks to introduce Iranian and foreign medicine men and their comparison in terms of explaining the Iranian medical practice and medical condition in this period.
 
3. Discussion
Results of the research show that in spite of the decline of Islamic culture and civilization in medical area, we witness the presence of the last famous Iranian medicine men whose prominence went beyond the borders of Iran. Different ways of treating diseases, specially emphasizing on psychological issues and writing multiple medical books and their ability in comparison with European doctors who resided in Iran are the most important (Assef, 1969, p.139)
Physicians of this period, such as Alavi Khan, were among the most famous physicians of their time and even after their time, and their fame spread to the borders of India Paying attention to the psychological aspects of patients and applying the correct principles of nutrition by them, especially the treatment of various diseases of Nader Shah Afshar and writing several books in the field of medicine and knowledge of herbal medicines and training of students all show the high position of this sage in medicine. Was. (lbid: p. 145).  The challenges and efforts of Iranian physicians compared to European physicians who came to Iran in the form of religious, political and commercial delegations during this period, show the relative superiority of Iranian physicians in diagnosing and treating diseases. European physicians who came to Iran through various East India companies and were recruited to the court in various ways for political influence, according to the data of this period, did not have a correct understanding of medicine and were treated only with the use of some new pain killers (Bazin,1961 P. 29, 75).  And their only purpose was to increase the commercial interests of these companies. Diseases such as cholera, plague, and malaria were more prevalent during the period in question. Due to the weaknesses of the political structure of the governments of the time and their inattention to the disease, the people had no choice but to flee and migrate from the place of the disease. During this period, especially the plague in Zandieh period, many people suffered casualty (Navai. 1997, p. 83).
 
4. Conclusion
Numerous compilations of some Iranian medicine men in this period and their comparison in terms of treating diseases with European doctors present in Iran confirm the superiority of Iranians in diagnosing and treating different diseases. Presence of Iranian doctors in the Indian Court of the Gurkanis due to the wide presence of Europeans in that country is another point of this claim. Iranian physicians of this period had a special emphasis on the experimental and psychological issues of patients. Attention to psychological issues in the treatment of diseases and emphasis on maintaining the peace of mind of patients were among the issues of concern for physicians of this period. Attention to other medical issues, especially the careful study of patients 'symptoms and experimental activities in this field, including the observation of patients' urine, shows the importance of experimental topics in the treatment of diseases of this period. An combination of Indian and Iranian drugs indicates the convergence between Indian and Iranian medicine. At this time, we are also witnessing the presence of Western medical claimants in Iran. However, their medical science was in its infancy and they did not have a significant advantage over Iranian medical knowledge and sometimes they were surprised by the herbal medicines of this period in the rapid treatment of diseases. Despite this practice, their orientalist view and emphasis on the superiority of the West over the East, especially in the field of medicine, is very much seen among the works of Westerners at that time and scholars of the later period; Therefore, their resources should be used with caution.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Afsharid dynasty
  • Zand dynasty
  • Iranian medicine men
  • European medicine men
  • Diseases
کتابنامه
-آصف، محمدهاشم. (رستم الحکماء)، (1348). رستم التواریخ. تهران: چاپ تابان.
- استرآبادی، میرزامهدی. (1390). جهانگشای نادری. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- الگود، سیریل. (1356). تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ باهر فرقانی. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
- الگود، سیریل. (1375). طب در دورۀ صفویه، ترجمۀ محسن جاویدان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 
- امداد، حسن. (بی‌تا). شیراز در گذشته و حال. شیراز: اتحادیه مطبوعاتی فارس، چاپ موسوی.
- بازن، پریر. (1340). نامه‌های طبیب نادرشاه.ترجمۀ علی‌اصغر حریری. تهران: چاپ تابان.
- موسوی بجنوردی، کاظم .(1396). تاریخ جامع ایران. جلد 14.چاپ سوم. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- جان پری. (1383). کریم خان زند.تاریخ ایران بین سالهای 1779-1747.ترجمه علی محمد ساکی. تهران: انتشارات آسونه.
- حزین، محمدعلی. (1375). تاریخ و سفرنامۀ حزین. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- خورموجی، میرزا جعفر. (1380). نزهت الاخبار (تاریخ و جغرافیای فارس). تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- دنبلی، عبدالرزاق بیگ. (1349). تجربة الاحرار و تسلیة الابرار. بخش نخست.تبریز: انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
- دوکلوستر. (1349). تاریخ نادرشاه. ترجمۀ محمدباقر امیرخانی. تهران: کتابفروشی سروش تبریز با همکاری مؤسسه فرانکلین.
- زرین کوب، عبدالحسین.(1394). تاریخ مردم ایران. جلد1. چاپ 16. تهران: امیرکبیر.
- ژان اوتر. (1336). سفرنامه (عصر نادرشاه). ترجمۀ علی اقبالی، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
- شعبانی، رضا. (1377). تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. ج1. تهران: نشر قومس.
- صدیق، عیسی.(1338). تاریخ فرهنگ ایرانازآغاز تا زمان معاصر. تهران: دانشگاه تهران.
- طبیب اصفهانی. (1377). دیوان.تهران: انتشارات سنایی.
- غفاری کاشانی، ابوالحسن. (1369).گلشن مراد. تهران: انتشارات زرین.
- غفاری کاشانی،احمد. (1404هـ .ق). تاریخ نگارستان.تهران: کتابفروشی حافظ.
- فورد جونز، سرهار. (1356). آخرین روزهای لطفعلی­خان زند. ترجمۀ هما ناطق -جان گرین. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
- قدوسی، محمدحسین. (1339). نادرنامه. مشهد: چاپخانه خراسان.
-کلانتر، میرزا محمد. (1362). روزنامه میرزا محمد کلانتر. تهران: کتابخانه طهوری ـ کتابخانه سنایی.
-کشمیری، خواجه عبدالکریم. (1970م). بیان واقع. لاهور: اداره تحقیقات پاکستان دانشگاه پنجاب.
-گزارش کارملیتها از ایران (در دوران افشاریه و زندیه). (1381). ترجمۀ معصومه ارباب. تهران: نشر نی.
- گلستانه، ابوالحسن.(1344).مجمل التواریخ پس از نادر. تصحیح مدرس رضوی. تهران: ابن سینا.
-گلشنی، سید علیرضا. (2012م). میرزا هاشم علوی خان شیرازی: سفیر مکتب پزشکی شیراز در شبه قارۀ هند. شیراز: دفتر مطالعات تاریخ پزشکی ایران در دانشگاه علوم پزشکی شیراز.
- لکهارت، لارنس.( 1379). ایران در زمان نادرشاه. ترجمۀ مشفق همدانی. تهران: انتشارات کتابخانه ابن سینا.
- مایکل اسکورتی. (1388). ایران در عصر نادر. ترجمۀ صادق زیبا کلام و سید امیر نیاکویی. تهران: انتشارات روزنه.
- مروی، محمدکاظم. (1369). عالم آرای نادری. ج1. ج2. تهران: نشر علم.
- موسوی نامی اصفهانی،میرزا محمدصادق.(1368). تاریخ گیتی­گشا. تهران: انتشارات اقبال.
- مهراز، رحمت‌الله. (1348). بزرگان شیراز. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- مینورسکی، (1381).ایران در زمان نادرشاه. ترجمۀ رشید یاسمی تهران: دنیای کتاب.
- نجم­­آبادی،محمود.(1366).تاریخ طب در ایران پس از اسلام. ج2. تهران: دانشگاه تهران.
- نوایی، عبدالحسین.(1376). کریم خان زند. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی وابسته به مؤسّسه انتشارات امیرکبیر.
- ورهرام، غلامرضا. (1366). تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند. تهران: مؤسسه انتشارات معین.
- ویلیام فرانکلین.(1358). مشاهدات سفر از بنگال به ایران. ترجمۀ محسن جاویدان. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- هدایت، رضاقلی­خان.(1385). روضة الصفا.ج9. تهران: انتشارات اساطیر.