مکان یابی قلعه کهن و قلعه کوه در شهر کرمان بر پایه منابع تاریخی و شواهد معماری قلعه دختر و قلعه اردشیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه بوعلی سینا

2 عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان

3 استادیار گروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران

4 اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری استان کرمان

چکیده

قلعه دختر و قلعه اردشیر در شرق شهر کرمان، مجموعه‌ای ارزشمند از ساختارهای معماری و مواد فرهنگی ادوار تاریخی تا متأخر اسلامی را تشکیل می‌دهند. این مجموعه به دلیل همجواری با شهر کرمان، کانون برخی از رخدادهای سیاسی و اجتماعی بوده و اشارات منابع مکتوب تاریخی، گواهِ نقش و کارکرد این دو قلعه به ویژه در سده‌های میانی اسلامی است. در حالی‌که به نظر می‌رسد این مجموعه در ادوار پیشین، با نام‌های دیگری شناخته می‌شد و منابع تاریخی، شماری از تناقض‌ها را درباره نام‌های این دو قلعه نشان می‌دهد. این تناقض‌ها به دلیل عدم بررسی دقیق این دو قلعه و کم‌‌توجهی به آن‌ها در پژوهش‌های علمی، تاکنون برطرف نشده‌‌است. در این پژوهش تلاش شده با روش تاریخی تحلیلی و بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و شواهد باستان‌شناسی، به بررسی و تطبیق دو نام قلعه دختر و قلعه اردشیر با نام‌های مذکور در متون تاریخی پرداخته شود و روند تحول این مجموعه تبیین گردد. بر پایه نتایج به نظر می‌رسد زمان ساخت هر دو قلعه به قبل از دوره اسلامی و دست کم به دوره ساسانی می‌رسد، اما نام‌گذاری قلعه دختر و قلعه اردشیر، در سده‌های اخیر صورت گرفته و این موضوع با متروکه شدن قلعه‌ها در دوره‌های اخیر بی‌ارتباط نیست. در نهایت می‌توان قلعه دختر را همان قلعه کهن و قلعه اردشیر را همان قلعه کوه در متون تاریخی دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Positioning of Qal’eh Kohan and Qal’eh Kuh in Kerman based on historical sources and architectural evidence of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir

نویسندگان [English]

  • sahar tahmasbizade 1
  • Maryam Mohammadi 2
  • Saeed Amirhajloo 3
  • reza riahiyan gohorti 4
1 Hamedan, Buali university
2 Faculty member of Bu Ali Sina University of Hamadan
3 Department of Archaeology, University of Tarbiat Modares
4 Directorate of Cultural Heritage of Handicrafts and Tourism of Kerman Province
چکیده [English]

Introduction

Some of Iran's castles are called Qal’eh Dokhtar and some others are called Qal’eh Ardeshir. Regarding the reasons for choosing the name Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir, a lot of research has been done and various theories have been proposed for its name. In some historical texts, the castles of Kerman are mentioned in general terms and the examination of other historical sources also shows a number of contradictions about the previous names of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir. These contradictions have not been resolved until now due to the lack of detailed investigation of these two castles and the lack of attention paid to them in scientific research. In other words, no research has been done about matching the names of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir with ancient names in historical texts. Therefore, the goals of this article are to locate the Qal’eh Kuh and the Qal’eh Kohan mentioned in historical sources and to explain the historical background of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir as two prominent buildings in the city of Kerman.
In this research, these questions will be answered: Which names in historical sources correspond to Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir? And what is the reason for naming these two castles?

Research Method

The method of data collection is field and documentary, and the research method is analytical. Information obtained from field surveys has been matched with documentary data. The analysis of historical and geographical sources has been done with the content analysis method. The ups and downs of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir in the historical-Islamic era have been investigated based on historical sources.

Discussion

Qal’eh Dokhtar has been built on a high rock overlooking the Kerman plain. This high rock is stretched lengthwise from east to west and its length is more than 720 meters. The architecture of Qal’eh Dokhtar follows the topography of this rock. Some of the architectural spaces of Qal’eh Dokhtar were formed on many large stone slabs, and in some others, space was provided for construction by carving the mountain bed, and buildings were formed with clay, rubble stone, Saruj, plaster, and lime materials. Qal’eh Ardeshir also includes structures that are completely destroyed in some areas, and the buildings that have remained standing are all filled with sediments. The castle consists of various parts such as four rows of fences, a moat, an entrance gate, a ruler's seat, and a number of rooms. Around this castle, there are remains of an old moat, which has been filled by the accumulation of sediments and windblown sand over time.
Mud brick is the dominant material in Qal’eh Dokhtar. Mud bricks of various sizes were used in different parts of Qal’eh Dokhtar. The largest mud bricks of Qal’eh Dokhtar have dimensions that were not common during the Islamic era and clearly belong to the pre-Islamic era. Based on field surveys in Qal’eh Dokhtar, in addition to mud bricks, bricks have also been used in the construction of buildings. The architectural materials of Qal’eh Ardeshir are mud brick along with mud mortar, bricks, and in parts such as the watchtowers of the southwest and southeast fronts, the walls of the center of the castle, the ruling part of the castle, and the southeast fences, stones have been used behind the walls. The multiple layers of mud bricks and bricks and their different dimensions indicate the reconstruction of the castle in different periods.
In the archaeological survey of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir, various finds such as ceramic sherds, tiles, plaster pieces, and glass were also identified and recorded. The most significant of which are the ceramics obtained from these two castles. The ceramic pieces of these two castles are very similar with little difference.

Conclusion

Due to the lack of historical sources, the history of Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir is mixed with many stories, and we are faced with different names for these two castles in historical books. The reason for naming Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir can be seen as mixing with Haftvad's story. A story that has been heard for years after these two castles were abandoned. A story that connects Qal’eh Dokhtar with Haftvad, the ruler of Kerman, and his daughter. The construction of Qal’eh Ardeshir is related to Ardeshir, who built it after the defeat of Haftvad and the capture of the city of Kerman. It is clear that Qal’eh Dokhtar and Qal’eh Ardeshir were named in recent centuries, and this issue is related to the abandonment of castles in recent periods. Also, according to the authors' archaeological field surveys, the time of construction of both castles is before the Islamic period and at least to the Sassanid period, and the basic reconstruction of both castles can be considered as belonging to Ibn Elias in the Samanid period. Considering that in the description of various events in historical texts, the outer castle of the city is often introduced as the Qal’eh Kuh, and the inner castle is described as the Qal’eh Kohan or the Qal’eh Kohneh. Considering that the present-day Qal’eh Dokhtar is located within the boundaries of the old city of Kerman and Qal’eh Ardeshir is located on the edge of the old city, the Qal’eh Kuh can be considered as Qal’eh Ardeshir and the Qal’eh Kohan as Qal’eh Dokhtar.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qal’eh Dokhtar
  • Qal’eh Ardeshir
  • Qal’eh Kohan
  • Qal’eh Kuh
  • History of Kerman
  • الف. منابع فارسی

    • افضل­الدین کرمانی، ابوحامد. (1326). تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان. گردآورنده مهدی بیانی. تهران: دانشگاه تهران.
    • افضل­الدین کرمانی، ابوحامد. (1331). المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان. تصحیح عباس اقبال. تهران: چاپخانه مجلس.
    • افضل­الدین کرمانی، ابوحامد. (2536). عقد العلی للموقف الاعلی. تصحیح علی‌محمد عامری نائینی. تهران: روزبهان.
    • ایلونا مارکوس، کینگا .(1396). «از اسطوره‌ای ایرانی تا روایتی مردمی؛ (افسانه اژدهاکش و دوشیزه ریسنده در شاهنامه فارسی)». مترجم محمود حسن‌آبادی. نشریه پاژ. شماره 27. ص15 - 32.
    • باستانی‌ پاریزی، محمدابراهیم. (1366). کرمان در شهرهای ایران. به کوشش محمد یوسف کیانی. جلد دوم. تهران: جهاد دانشگاهی.
    • باستانی‌ پاریزی، محمد ابراهیم. (1368). خاتون هفت قلعه. تهران: انتشارات روزبهان.
    • باستانی پاریزی، (1394). وادی هفت‌واد، تهران: نشر علم.
    • پوراحمد، احمد. (1370). جغرافیا و ساخت شهر کرمان. تهران: انتشارات دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی.
    • جم، پدرام. (1398). «دختری درون قلعه است؛ قلعه دخترها و داستان‌هایشان». فرهنگ و ادبیات عامه. سال 7. شماره 26. ص 129 - 148.
    • حافظ ابرو، عبدالله بن لطف­الله. (1375). جغرافیای حافظ ابرو. تصحیح صادق سجادی. جلد سوم. تهران: مکتوب.
    • خبیصی، محمد ابن ابراهیم. (1373). سلجوقیان و غز در کرمان. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: کوروش.
    • ریاحیان گهرتی، رضا. (1398). «نویافته‌های باستان‌شناسی قلعه اردشیر و دختر شهر کرمان». چهارمین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. دانشگاه بیرجند.
    • سایکس، سرپرسی. (1363). سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران. ترجمه حسین سعادت‌نوری. تهران: آسمان.
    • طبری، محمد بن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. جلد دوم. تهران: اساطیر.
    • غضنفرپور، حسین و علیمرادی، معصومه. (1391).« نگرشی بر ساختار فضایی بافت قدیم شهر کرمان». مجله مطالعات ایرانی. شماره 22. ص 171 -
    • فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه فردوسی. بر اساس شاهنامه چاپ مسکو و ژول دمول. به کوشش پروانه طاهری و مونا ناصر المعمار. تهران: شقایق.
    • فضل‌الله همدانی. رشیدالدین. (1373). جامع التواریخ. تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی. تهران: نشر البرز.
    • قاضی بن الزبیر. (1984). الذخائر و التحف. تصحیح محمد حمیدالله. جلد اول. کویت: مطبعه حکومه.
    • کتبی، محمود. (1364). تاریخ آل­مظفر. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران:کبیر.
    • کمانداری، محسن. (1400). «بررسی سیر تحولات تاریخی شهر و بافت کهن کرمان از زمان ساسانیان تا قاجاریه». جغرافیا و روابط انسانی. دوره 4. شماره 2. ص 121 -142.
    • مدرسی، فاطمه و سیفی، نسرین. (1391). «قلعه دختر». مجله مطالعات ایرانی. سال یازدهم. شماره بیست و یکم. ص 223- 245.
    • مشیزی، میرمحمدسعید. (1369). تذکره صفویه کرمان. تصحیح باستانی پاریزی.
    • منشی کرمانی، ناصرالدین. (1328). سمط العلی للحضره العلیا. تصحیح عباس اقبال. تهران: شرکت سهامی چاپ.
    • منصوری، سید امیر.( 1386). «دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان». مجله باغ نظر. شماره 7. 49 - 60.
    • مهندسین مشاور استوناوندافراز. (1388).{مطالعه، پژوهش، مستندسازی، مبانی نظری و طرح مقدماتی حفاظت قلعه دختر کرمان}. کرمان: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان.
    • وزیری، احمدعلی­خان. (1376). جغرافیای کرمان. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
    • وزیری، احمدعلی خان. (1396). تاریخ کرمان. تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی. تهران: نشر علم.
    • یزدی، معین­الدین. (1326). مواهب الهی در تاریخ آل‌مظفر. تصحیح سعید نفیسی. تهران: اقبال.
    • کارنامه اردشیر بابکان. (1329). به اهتمام محمدجواد مشکور. تهران: کتابفروشی و چاپخانه دانش.