دستوری‌ شدگی فعل «گرفتن» و کاربردهای وجهی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

فارغ التحصیل دکتری فرهنگ و زبانهای باستانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

چکیده                                                                                
صورت‌هایی از فعل «گرفتن»، در فارسی امروز، برای بیان مفهوم وجهی فرض و تصویر شرایطی غیر واقعی به کار گرفته می‌شوند. این پژوهش، پس از مرور بر پیشینۀ تحقیقات انجام‌شده در این حوزه و معرفی مبانی نظری در دو حوزۀ وجهیت و دستوری‌شدگی، با رویکردی درزمانی، به کاربردهای مختلف فعل «گرفتن» در فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی نو پرداخته و با مرور شواهدی از سه دورۀ زبان، روند دستوری‌شدگی این فعل و کاربردهای وجهی آن را مورد توجه قرار داده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در این روند، بسط استعاری، مقدّم شدن فعل و پذیرفتن بند پیرو به ‌عنوان مفعول باعث شده است تا از طریق ساز وکارهایی مثل بازتحلیل و قیاس، صرف‌های اول ‌شخص مفرد ماضی، اول‌ شخص مفرد و جمع مضارع و صورت‌های امر از فعل «گرفتن» از شکل واژگانی خود فاصله بگیرند و با نزدیک‌تر شدن به کاربردهای دستوری، برای بیان وجهیت غیر واقعی و فرضی به کار گرفته شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Grammaticalization of the Verb "gereftan: to take" and its Modal Functions

نویسنده [English]

  • Fahimeh Tasalli Bakhsh
Ph. D. Graduate in Ancient Culture and Languages, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Abstract
There are linguistic forms in New Persian derived from the verb “gereftan: to take” which play a modal role in sentences and indicate hypothetical actions and irrealis modality. In this article, after a review of the literature and theoretical foundations regarding modality and grammaticalization, different functions of the verb “gereftan: to take” are discussed based on a diachronic approach. More specifically, here, evidence extracted from texts written in Old Persian, Middle Persian and New Persian is analyzed to clarify the process of grammaticalization of the verb “gereftan: to take” and its modal functions in the contexts. The results suggest that following a metaphorical extension, in specific contexts, the verb shifted to the beginning of the clause so that the noun phrase object was replaced by a subordinate clause. Thereby, due to mechanisms such as reanalysis and analogy, the first person singular verb in past tense (gereftam), first person singular and plural verb in present tense (giram, girim) and the imperative form of the verb (begir) have gradually lost their lexical characteristics and gone further in the path of grammaticalization to indicate hypothetical actions and irrealis modality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: grammaticalization
  • modality
  • gereftan
  • Persian language
الف. منابع فارسی
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1376). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، 20ج، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
احمدی گیوی، حسن. (1380). دستور تاریخی فعل، ج 2، تهران: قطره.
بلعمی، محمد بن محمد. (1373). تاریخنامۀ طبری، گردانیده منسوب به بلعمی، بخش چاپ‌نشده، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، ج 3 و 4. تهران: البرز.
بلعمی، محمد بن محمد. (1378). تاریخنامۀ طبری، گردانیده منسوب به بلعمی، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، ج 1 و 2، تهران: سروش.
بهار، مهرداد. (1390). بندهش، تهران: انتشارات توس.
بیهقی، ابوالفضل. (1383). تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، تهران: علم.
ترجمۀ تفسیر طبری. (1356). به تصحیح و اهتمام حبیب یغمائی، ج 4، تهران: توس.
تسلی‌بخش، فهیمه. (1400). «پیدایش فعل ”پنداشتن“ در زبان فارسی و کارکردهای وجهی آن». تاریخ ادبیات، 14(1)، 103-126.
تسلی‌بخش، فهیمه و چنگیزی، احسان. (139۹الف). «دستوری‌شدگی صورت‌های زبانی مشتق از ”گفتن“»، زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، ۲۸(۸۹)، 129-101.
تسلی‌بخش، فهیمه و چنگیزی، احسان. (1399ب). «روند دستوری‌شدگی انگار/ انگاری». پژوهش‌های زبانی، 11(2)، 49-72.
تفضلی، احمد. (1385). ترجمۀ مینوی خرد، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
جعفری‌دهقی، محمود، منشی‌زاده، مجتبی و تسلی‌بخش، فهیمه. (1399). «بررسی پیدایش فعل وجهی ”رسیدن“ در فارسی از منظر دستوری‌شدگی»، علم زبان، 7(11)، 7-44.
چنگیزی، احسان. (1394). «گرفتار، صفت بهمن». زبان‌شناخت، 6(2)، 99-115.
چنگیزی، احسان. (1399). «دستوری‌شدگی ”هشتن“ در متون ادب فارسی». تاریخ ادبیات، 13(2)، 104-79.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1380). دیوان غزلیات، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
دادور، شهریار. (1990). از ارتفاع قلۀ نام و ننگ. استکهلم.
داوری، شادی. (1394). «از اجبار تا یقین، تکوین و تحول معانی وجهی ”باید“ براساس فرایند معین‌شدگی»، جشن‌نامۀ دکتر کورش صفوی، به کوشش مهرداد نغزگوی‌کهن و محمد راسخ‌مهند، تهران: سیاهرود.
داوری، شادی و نغزگوی‌کهن، مهرداد. (1395). زبان فارسی در گذر زمان، مجموعه مقالات. تهران: کتاب بهار.
دلارامی‌فر، منصوره، یوسفیان، پاکزاد، اله‌بخش، محمد و آهنگر، عباسعلی. (1396). «روابط معنایی فعل ”گرفتن“ در زبان فارسی: رویکرد معنی‌شناسی قالب‌بنیاد فیلمور (1997)». پژوهش‌های زبانی، 8(1)، 79-98.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا، چاپ دوم از دورۀ جدید، ج 8، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران با همکاری انتشارات روزنه.
دهقانی، محمد. (1394). «نگاهی به خوانش دولت‌آبادی از تاریخ بیهقی». نقد کتاب ادبیات و هنر، 1، 61-70.
رضایی، والی. (1393). «گواه‌نمایی در زبان فارسی امروز». پژوهش‌های زبانی، 5(1)، 21-40.
سعدی، مصلح‌الدین. (1384). گلستان. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. (1339). دیوان قصائد و ترجیعات و غزلیات. با تصحیح و مقابله و مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ سنائی.
عموزاده، محمد، کریمی‌دوستان، غلامحسین و شریف، بابک. (1396). «شبکۀ معنایی فعل گرفتن بر اساس انگارۀ چندمعنایی اصول‌مند». پژوهش‌های زبانی، 7(1)، 117-136.
فردوسی، ابوالقاسم. (1373). شاهنامه. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر، ج 3، کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.
فره‌وشی، بهرام. (1354). کارنامۀ اردشیر بابکان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قرآن کریم
لاینز، جان. (1391). درآمدی بر معنی‌شناسی زبان، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: علمی
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1371). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، 10 ج، تهران: امیرکبیر.
میرفخرایی، مهشید. (1386). هادخت‌نسک. ویراست جدید، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ناتل خانلری، پرویز. (1356). یوسف و زلیخا؛ از تفسیر تربت جام ابوبکر عتیق سورآبادی، تهران: امیرکبیر.
همایونفر، مژگان. (1392). «بررسی روند دستوری‌شدگی فعل‌های وجهی زبان فارسی براساس پارامترهای لمان». دستور، ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، 9، 50-73.
ب. منابع لاتین
Anklesaria, T. D. (1913). Dânâk-u Mainyô-i Khard. Bombay.
Quran
Amozadeh, M., Karimi Doostan, G., & Sharif, B. (2016). The Semantic Network of “Gereftan” in Persian Based on Principled Polysemy Model. Language Research, 7(1), 117-136. 
Natel Khanlari, P. (1977). Yusof & Zuleikha, taken from Tafsir-i Sur Abadi, Tehran: Amir Kabir (In Persian)
Mirfakhrayi, M. (2007). Hādōxt Nask, New ed., Tehran: IHCS Publication. (In Persian)
Lyons, J. (2012) Language semantics; an introduction, translated by Kourosh Safavi, Tehran: Elmi. (In Persian)
 
Bartholomae, C. (1961). Altiranisches Wörterbuch, Berlin: W. De Gruyter.
De Haan, F. (2006). “Typological approaches to modality”. In W. Frawley, et al. (ed.). The Expression of Modality. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton.
Frawley, W. (1992). Linguistic Semantics. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Heine, b., Claudi, U., & Hünnemeyer, F. (1991). Grammaticalization: A conceptual framework. Chicago: University of Chicago Press.
Heine, b. (2003). “Grammaticalization”. In The Handbook of Historical Linguistics, Janda & Joseph (eds.), Oxford Blackwell, 575-601.
Hopper, P. & Traugott, E. (1991). “On Some Principles of Grammaticalization”. Approaches to Grammaticalization, Traugott & Heine (eds.), Vol.1, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Hopper, P. & Traugott, E. (2003). Grammaticalization. 2nd edition. Cambridge University Press.
Humbach, H., Elfenbein, J., & Skjvaervo, P. O. (1991). The Gāthās of Zarathushtra and the Other Old Avestan Texts, Part I, Heidelberg: Winter.
Jamasp-Asana, J. M. (1897/1913). Pahlavi Texts, Bombay: Fort Printing Press.
Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon. New Haven: American Oriental Society.
Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.
Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary, Oxford: The Clarendon Press.
Pakzad, F. (2005). Bundahišn. Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie. Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Palmer, F. R. (1986). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.
Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality. (2nd ed.). Cambridge: University Press.
Shaked, Sh. (1979). The Wisdom of Sasanian Sages, (Dēnkard VI). Boulder, Colorado.
Von Wright, G. H. (1951). An Essay in Modal Logic. Amsterdam: North Holland.
Van der Auwera, J. & Plungian, V. (1998). “Modality’s semantic map”. Linguistic Typology, 2: 79–124.