بررسی منصب قصّه‌خوان و آیین‌های درباری مربوط به آن در طول تاریخ ادب شفاهی ایران (تا دورۀ قاجار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

چکیده
دربار پادشاهان از دیرباز، جلوه‌گاه آیین‌ها و مناسباتی بوده که با ریشه‌های ادب و تاریخ هر ملّت پیوند خورده است و به تبع آن، فرهنگ و تمدّن پیشینیان به گونه‌ای تسلسل‌وار، در پیدایش فرهنگ آیندگان تأثیرگذار بوده است. قصّه‌گویی و قصّه‌خوانی به عنوان یکی از مناصب و تشکیل‌دهندۀ آیین‌های ادبی در دربار، سنّت دیرین ادب شفاهی را تجدید حیات نموده است. دربارۀ این منصب در ادوار مختلف ادبی می‌توان گفت: بعضی از نویسندگان، تشکیل اوّلین دورۀ قصّه‌گویی ایرانی را مربوط به دورۀ کیانیان و هخامنشیان و بعضی، خنیاگران عهد اشکانی یعنی«گوسانان» می‌دانستند. در دوره‌های بعدی یعنی دوره‌های سامانیان تا غزنویان، «موبدان» و «ندیمان» این نقش را همراه با حماسه‌خوانی ایفا کردند و یک ندیم می‌بایستی دارای مجموعۀ آدابی از جمله: شاعری، خنیاگری، شیواسخنی و نمایش‌پردازی می‌بود. در دورۀ مغولان نیز، قصّه‌های ایرانی در اثر تلخی‌های حملۀ مغولان بیشتر جنبۀ مذهبی پیدا کرد. در دربار صفویّه، قصّه‌خوانی به اوج شکوفایی خود رسید و این منصب در دربار قاجار با عنوان «نقّال‌باشی» تجدیدی دوباره پیدا می‌کند. این جُستار به روش تحلیل کیفی سعی بر آن دارد تا به بررسی این منصب و به تبع آن تغییرات آیین‌ها و آداب آن در دربار پادشاهان ایرانی بپردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining the Position of the Storyteller and the Court Rituals Related to it during the History of Oral Literature in Iran (until the Qajar Period)

نویسندگان [English]

  • najmeh noroozi chegini
  • َAhmad amiri khorasani
  • najmeh hossini sarvari
shahid bahonar university of kerman
چکیده [English]

 Abstract
The Court of kings and dynasties were manifestation of ceremonial customs and occasions which pertain to the roots of literature and history of their nations. Consequently, culture and civilization of our antecedents influenced creation of their descendants' culture in sequential and continual way. Narration and storytelling, known as a notable position at the Court of Emperors and Kings and as constituents of literal customs of the court, have revived and rejuvenated the ancient tradition of oral literature. Regarding such a position, it could be said that some of the authors believe that commencement of the first period of storytelling in Iran returns to The Achaemenid Empire and Kianian Dynasty, but some others believe that it comes from The Gusans of the Parthian Empire. In following periods, since Samanid Dynasty until Ghaznavid Empire, the role of narration and storytelling was played by Zoroastrian Clerics and the mates – servants and maids – as well as reading epics. Servants or maids were to learn and acquire an agglomeration of literal issues and skills such as poems, reciting, eloquence and performance.
During The Ilkhanate Era (the Mughals Dynasty), Iranian stories became more religious due to bitterness of Mughal Attacks. At the Court of Safavid Dynasty, narration and storytelling reach its peak of prosperity and then the Court of Qajar gave this position a new lease of live, titled "Reciter". This current research has tried to investigate and study this position and its evolutions their ceremonial customs at the court of Iranian Kings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: storyteller
  • narrator
  • oral literature
  • literary relations
  • court
  • منابع

     

    • آیدنلو، سجاد، (1392)، «رساله‌ای در نقد نقّالی از دورۀ قاجار»، نشریۀ آینۀ میراث، شمارۀ 53، صص 7- 36
    • اقبال آشتیانی، عباس (1324)، «تحقیقات ادبی: کارآسی شاهنامه‌خوان»، مجلۀ یادگار،شمارۀ دهم، صص 20-22
    • اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1379)، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر
    • ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1343)، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: ابن سینا
    • الجاحظ، ابوعثمان عمر بن بحر (1342)، تاج (کتاب التّاج)، ترجمۀ محمدعلی خلیلی، تهران: کتابخانۀ ابن سینا
    • بداؤنی، عبدالقادربن ملوک شاه (1868)، منتخب التواریخ، به تصحیح احمد علی، به اهتمام کبیرالدین احمد، کلکته
    • بویس، مری؛ فارمر، هنری جورج (1368)، دو گفتار دربارۀ خنیاگری و موسیقی ایران، ترجمۀ بهزاد باشی، چاپ اول، تهران: آگاه
    • بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین(1375)، تاریخ بیهقی، به تصحیح علی اکبر فیاض، تهران: انتشارات فردوس
    • بیضایی، بهرام (1344)، نمایش در ایران، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
    • تفضّلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن
    • جعفریان، رسول (1378)، قصّه‌خوانان در تاریخ اسلام و ایران (مروری بر جریان قصّه‌خوانی، ابعاد و تطوّر آن در تاریخ اسلام و ایران)، تهران: دلیل
    • خطیبی، ابوالفضل (1398)، «کولی در ادبیات فارسی»، جستارهای نوین ادبی، شمارۀ 200، صص 91-116
    • دولتشاه سمرقندی (1338)، تذکره الشعراء، تهران: چاپ کلاله خاور
    • درّی، نجمه؛ ذوالفقاری، حسن؛ بحرینیان، زهرا (1397)، «نقّالی‌های مکتوب به عنوان یک ژانر ادبی در نثر فارسی»، نشریۀ نثرپژوهی ادب فارسی، شمارۀ 44، پاییز و زمستان 97، صص 17-36
    • ریپکا، یان (1383)، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سری، چاپ اول، تهران: کهن
    • رزمجو، حسین (1381)، قلمرو ادبیات حماسی ایران، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
    • رستمی، محسن (1394)، «جستاری بر شاهنامه‌خوانی، نقّالی و قصّه‌پردازی در ایران» ، فصل‌نامۀ تاریخ نو، شمارۀ دوازدهم، صص 109-132
    • زرشناس، زهره (1384)، میراث ادبی روایی در ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی
    • شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، «اصول هنر قصّه‌گویی در ادب فارسی»، ارج نامۀ شهریاری به خواستاری و اشراف پرویز رجبی، تهران: توس
    • صفوی، سام میرزا (1314)، تحفۀ سامی، تهران: طبع ارمغان
    • صفا، ذبیح الله (1368)، «اشاره‌ای کوتاه به داستان‌گزاری و داستان‌گزاران تا دوران صفوی»، ایران‌شناسی، شمارۀ 3، صص 463- 471
    • طرسوسی، ابوطاهر محمد بن حسن (1356)، ابومسلم‌نامه، به اهتمام حسین اسماعیلی، چاپ دوم، تهران: شرکت نشر قطره
    • عاشورپور، صادق (1389)، نمایش‌های ایرانی، ج 2، تهران: سورۀ مهر
    • عنصرالمعالی کیکاووس‌بن‌اسکندر(1347)، قابوسنامه، به کوشش سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار
    • عبداللهیان، حمید (1379)، کارنامۀ نثر معاصر، تهران: انتشارات پایا
    • فردوسی، ابولقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی
    • فخرالزمانی قزوینی، عبدالنبی (1367)، تذکرۀ میخانه، به اهتمام احمد گلچین معانی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات اقبال
    • فخرالزمانی قزوینی، عبدالنبی (1392)، طراز الاخبار، مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر سید کمال حاج سید جوادی، تهران: فرهنگستان هنر
    • قائمی، فرزاد (1395)، «بررسی سنّت‌های قصّه‌خوانی، نقّالی و ساختار روایی«دایره‌ای» در حماسه‌های شفاهی‌بنیاد (بر مبنای مطالعۀ تطبیقی و موردی سنّت‌های نمایشی و ادبی)»، شمارۀ 4، دورۀ 7، کهن‌نامۀ ادب پارسی، صص 101-132
    • قائمی، فرزاد «جستاری بر شاهنامه‌خوانی، نقّالی و قصّه پردازی در ایران» نگارش محسن رستمی.
    • کی‌منش، عباس(1384)، «انجمن‌های ادبی از آغاز شعر فارسی دری تا سال 1335هـ. ش»، شمارۀ 176، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 61-79
    • کزّازی، میرجلال‌الدّین(1390)، نامۀ باستان (گزارش و ویرایش شاهنامۀ فردوسی)، ج 5، تهران: سمت
    • محجوب، محمد جعفر(1370)، «تحوّل نقّالی و قصّه‌خوانی، تربیت قصّه‌خوانان و طومارهای نقّالی»، شمارۀ 34، نشریۀ ایران‌نامه، صص 186-211
    • ملکم، سرجان (1362)، تاریخ ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت، تهران: انتشارات فرهنگسرا
    • میرصادقی، میمنت (1385)، واژه نامۀ هنر شاعری، فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، تهران:کتاب مهناز
    • مسعودی، علی ابن الحسین (1365)، مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد 2، تهران: علمی و فرهنگی
    • نظامی گنجوی (1334)، هفت پیکر، به کوشش وحید دستگردی، ج 2، تهران: انتشارات ابن سینا
    • نظام الملک طوسی (1348)، سیاستنامه، به کوشش جعفر شعار، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی
    • نجم، سهیلا (1390)، هنر نقالی در ایران، چاپ اول، تهران: نشر آثار هنری متن