مطالعۀ مؤلفه‌های ساختاری و معنایی کاشی‌نگاره‌های سردر بارگاه حضرت سلیمان (ع) درشیراز دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه الزهرا

چکیده

 
چکیده
کاشی‌نگارۀ داستان بارگاه حضرت سلیمان نبی(ع) و دیوها از نمونۀ کاشی‌نگاری نایاب مربوط به سردر یک‌خانه، در دورۀ قاجار، در شیراز است که علاوه بر ویژگی‌های هنری و مذهبی، نمایانگر ارتباط هنر، دین و سیاست دراین دوره است و تاکنون مورد معرفی و بررسی قرارنگرفته است. این سردر نایاب در حراج بونامز در سال 2010عرضه‌ شده و سنّت تصویرگری و تحولات کاشی‌نگاری دورۀ قاجار را به نمایش می‌گذارد. هدف از پژوهش حاضر معرفی سردر کاشی نگاره شده از بارگاه حضرت سلیمان (ع) و دو ستون آن‌که متعلق به خانه‌ای درشیراز است، و تبییین شیوۀ طراحی، عناصر تجسّمی و اصول تصویری به‌کار رفته در آن، با در نظر گرفتن هنر قاجار است و به این پرسش پاسخ داده می‌شود که کاشی نگاری سردر این خانه در دورۀ قاجار، با الهام‌پذیری ازبارگاه حضرت سلیمان دارای چه ویژگی‌های ساختاری و نشانه‌های بصری است؟ در قسمت سردر و ستون‌هابه چه مضامینی متأثر از دورۀ قاجار اشاره‌ شده و بین مضامین و تصاویر چه ارتباطی وجود دارد؟ این گفتار بر پایۀ مطالعات کیفی انجام شده و از حیث روش، توصیفی-تحلیلی است و در گردآوری اطلاعات از شیوۀ اسنادی (کتابخانه‌ای) استفاده شده است. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که طراحی این سردر و ستون‌ها متأثر از هنر دورۀ قاجار با تأثیرپذیری از هنرغربی در عرصۀ فرهنگ ایرانی و سیاست‌های ارتباط دین و هنر در دورۀ قاجار گام برداشته است و موجبات هم‌آمیزی دستاوردهای هنر ایرانی–اسلامی و غربی را فراهم ساخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of the Structural components and Meaning of the Headstones in the Shrine of Hazrat Suleiman (AS) in Shiraz during the Qajar Period

نویسنده [English]

  • Elahe Panjehpashi
associate at alzahra
چکیده [English]

Abstract
The tile painting of the court of Hazrat Suleiman the Prophet and the demons is one of the artistic examples of the Qajar period, which, in addition to the artistic and religious characteristics, shows the relationship between art, religion and politics in the Qajar period, which has not been introduced and investigated so far. This rare transom was offered at the Bonams auction in 2010 and shows the tradition of tile painting of the Qajar period. The purpose of the research is to investigate the layers of meaning and symbolic values derived from the visual existence of this tile painting as signs in the entire structure of the door and the two mentioned columns, how to draw, analyze and then explain the origin of their formation and the aspect to recognize the content and concepts of this neglected work of the Qajar period in its historical and social context and identify it with the criteria of the Qajar period. The question of the research is as follows: What structural features and visual elements does the tile painting of this door with inspiration from Hazrat Suleiman's court have? What themes are mentioned in the head of the door and columns and is it related? The present research method is descriptive, analytical and qualitative. Collecting information is in a documentary (library) way. The result of the research shows that the design of this pediment and columns was influenced by the art of the Qajar period with the influence of Western art in the field of Iranian culture and the politics of the relationship between religion and art in the Qajar period, and it provided the reasons for the fusion of the achievements of Iranian-Islamic and Western art.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Qajar
  • tiling
  • pediment
  • column
  • court of Hazrat Suleiman (a.s.)
منابع
الف. منابع فارسی
قرآن مجید.(1386). ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تهران: اسوه.
ابن کثیر، ابی الفدا اسماعیل.(بی‌تا). قصص‌الانبیا، تعلیق از عبدالقادر احمد عطا، بیروت: مکتب الاسلامیه.
اکبری مفاخر، آرش.(1391). بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه، پژوهشنامه ادب حماسی، س 8، ش 14، ص 33-64.
ابراهیمی، معصومه.(1392). بررسی سیر تحول مفهومی دیو در تاریخ اجتماعی و ادبیات شفاهی، دو فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دوره 1، ش 2، ص 53-81.
افرادی، کاظم.(1394). بررسی کاربردی، تاریخی و موضوعی آرایه‌های به کار رفته در تزیینات ورودی برخی از بناهای ارزشمند دورۀ قاجار، پژوهش هنر، ش10، ص 87- 99.
آقاحسینی، حسین، جمالی، فاطمه.(1384). بررسی و تحلیل بازتاب هدهد در ادب فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش 42، ص 250-227.
آموزگار، ژاله.(1383). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
آژند، یعقوب.(1385).دیوارنگاری در دورۀ قاجار، فصلنامۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 25، ص 43-41.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله.(1380).کتاب ایران، تاریخ هنر.تهران: مرکز مطالعات فرهنگی بین‌الملل.
 پنجه‌باشی، الهه، فرهد، فرنیا.(1396). خورشید و فرشته نمادی از زن در کاشی‌های کاخ گلستان، زن در فرهنگ و هنر، دوره 9، ش 4، ص 511-528.
پنجه‌باشی، الهه، دولاب، فاطمه.(1397). مطالعه ویژگی و ساختار نقوش سردر بناهای کاشی‌کاری شده در شیراز دوره قاجار، نگره، ش 48،ص 105-125.
پنجه‌باشی، الهه، فرهد، فرنیا.(1394).مطالعۀ نقوش مذهبی در کاشی‌های تکیۀ معاون الملک، نگارینۀ هنر اسلامی، ش 7-8، ص 15-29.
پورتر، ونیتیا.(1389). کاشی‌های اسلامی، ترجمه: مهناز شایسته‌فر، تهران: موسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
تبریزی، محمدحسین بن خلف.(1342). برهان قاطع، به اهتمام دکتر محمد معین، تهران: ابن‌سینا.
جمالی، فاطمه.(1393).معرفی منظومۀ عاشقانه سلیمان و بلقیس زلالی و مقایسۀ آن با قرآن و تفاسیر، پژوهش‌نامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان ش 23، ص130-111.
جام، شیخ احمد. (1345). مقامات ژنده پیل، تألیف سدید الدین محمدغزنوی، توضیحات: حشمت الله مؤید سنندجی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جامی، نورالدین عبدالرحمن. (1336). نفحات الانس من حضرات القدس،به تصحیح مهدی توحیدی پور، تهران: کتاب‌فروشی محمودی.
جمالی، شادی.مراثی، محسن. (1392). بررسی تطبیقی تزیینات کاشی‌کاری در معماری مساجد دورۀ صفویه و قاجاریه با تکیه ‌بر چهار مصداق تصویری. نشریۀ نامۀ هنرهای تجسمی وکاربردی، شمارۀ 10، ص 87.
خاقانی شروانی، افضل‌الدین. (1374). دیوان، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
خرمشاهی، بهاءالدین. (1380). حافظ‌نامه، تهران: علمی فرهنگی.
داوری، پریسا. (1392). حکمت‌های داستان سلیمان، پژوهشنامۀ تعلیمات ادبی، ش 17،ص 156-115.
رازی، ابوالفتوح. (1385). روح الجنان و روح الجنان، ترجمه: حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.
ریاضی، محمدرضا. (1395). کاشی‌کاری قاجاری، تهران: یساولی.
رسول‌زاده، عباس. (1389). سلیمان، اسطوره یا تاریخ؟ معرفت ادیان، ش 1،ص 153-175.
رسولی، هوشنگ، (1384). تاریخچه و شیوه‌های معماری درایران، تهران: نشر پشوتن.
رونقی، افسانه، حلبی، علی‌اصغر، گذشتی، محمدعلی. (1397). حدیقه الحدیقه از دیدگاه روانشناسی تحلیلی یونگ، مطالعات عرفانی کاشان، ش 28، ص 37-80.
زمردی، حمیرا، نظری، زهرا. (1390). رد پای دیو در ادب فارسی، دو فصلنامۀ علامه، ش 31، ص 56-98.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1365). قصص قرآن مجید، به کوشش یحیی مهدوی، تهران: خوارزمی.
سیف، هادی. (1389). نقاشی روی کاشی، ترجمه: مهوش مجذوب، تهران: سروش- صدا سیما.
سامانیان، صمد، میرعزیزی، محمود، فیروزآبادی، ابوالفضل. (1393). بررسی مضامین تصویری کاشی‌های نقش برجسته موجود در تالار اصلی کاخ‌موزۀ گلستان، هنرهای زیبا، ش 1، ص 72-59.
سعادت، مصطفی. (1396). پراکنش غیر تصادفی مکان‌های جغرافیایی ایران که در نام آن‌ها دیو وجود دارد، ماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، ش 15، ص 45-25.
 سلطان زاده، حسین.(1371). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.
شایسته‌فر، مهناز. (1386). معرفی نسخۀ خطی آثارالباقیه موجود در کتابخانۀ مدرسه عالی شهید مطهری، فصلنامۀ مطالعات هنر اسلامی، ش 6، ص 25-42.
صادقی تهرانی، محمد. (1419 ه.ق). البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: مکتب الصادقی الطهرانی.
طبری، محمدبن جریر. (1356). ترجمۀ تفسیرطبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: طوس.
طاهری نیا، علی، نظری، علی، بخشی، مریم. (1389). تکلم و گفتگوی حیوانات در قرآن کریم، لسان مبین (پژوهش ادب عربی)، ش 1، ص 179-196.
طباطبایی، سید محمدحسین. (1374). المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج 5، قم: جامعۀ مدرسین.
طباطبایی، احمد. (1343).دیو و جوهر اساطیری آن، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 68، ص 39-45.
عطار، فریدالدین. (1372). منطق الطیر (مقامات طیور)، به اهتمام سید صادق گوهرین، تهران: علمی فرهنگی.
عطارنیشابوری، فریدالدین. (1356). مصیبت‌نامه، تصحیح نورانی وصال، تهران: زوار.
عسکری، فاطمه، زارع‌زاده، فهیمه. (1399). واکاوی غرائب‌نگاری نسخۀ مصور چاپ سنگی در بیان قصه حضرت سلیمان، تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری، ش 25، ص 181-213.
عفیفی، رحیم. (1374). اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی، تهران: طوس.
عظیمی پور، نسیم. (1392). دیو درشاهنامه با بررسی تطبیقی دیوها و شخصیت‌های منفی و آیین مزدیسنا، تهران: سخن.
فریه، ر.دبلیو.(1374). هنرهای ایران، ترجمه: پرویز، مرزبان، تهران: فرزان روز.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن.(1361). ترجمۀ رساله قشیریه ابی حسن ابن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی فرهنگی.
قلی‌زاده، خسرو. (1392). دانشنامۀ اساطیر جهان، تهران: پارسه.
زهرا قاسمی، ابوالفضل عرب‌بیگی.(1397). بررسی انتساب زمانی، مکانی و هویت هنرمند یک هلالی ستون‌دار مزین به کاشی هفت رنگ، هنرهای صناعی اسلامی، ش1،ص59-69.
کرتیس،وستا. (2000).اسطوره‌های ایرانی، ترجمه: عباس مخبر، تهران: مرکز.
کریمی،اعظم. (1385).بررسی نقوش کاشی‌کاری مجموعۀ کاخ گلستان، فصلنامۀ رشد آموزش، دورۀ 4، شمارۀ 1،ص 63-60.
کاربونی،استفانی-ماسویا،توموکو. (1381).کاشی‌های ایرانی، ترجمه: مهناز، شایسته‌فر، تهران: موسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
گدار،آندره. (1367).آثار ایران، ترجمه: مقدم، سروقد، مشهد: بی نا.
گرابار،الک. (1378).تأملی در هنر قاجار و اهمیت آن، ترجمه: ولی‌الله،کاووسی، فصلناۀه گلستان هنر، شمارۀ 14،ص 98-95.
محسنی، طاهره. (1401). الگوی ارتباط مؤثر در سورۀ مبارکۀ نمل (مطالعۀ موردی حضرت سلیمان و ملکۀ سبا)، مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم،ش 2(11)، ص 188-210.
مجرد، مجتبی. (1396). عنقا و سلیمان تلمیحی فراموش‌شده در ادب پارسی،کهن نامۀ ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش 3، ص 76-63.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1361). کشف‌الاسرار و عده الابرار، علی‌اصغرحکمت، بی‌نا.
معین،محمد. (1381).فرهنگ فارسی،جلداول، تهران: انتشارات ادنا.
متینی، جلال. (1363). روایتی دیگر از دیوان مازندران، ایران نامه، مجلۀ تحقیقات ایران‌شناسی، س 3، ش 1، نیویورک: بنیاد مطالعات ایران، ص 118-134.
نیشابوری، ابواسحاق ابراهیم. (1359). قصص‌الانبیاء، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نقش‌بندی، سید ایوب، کزازی، میرجلال‌الدین، داودآبادی فراهانی، محمدعلی. (1395). چهره‌شناسی رستم و هم‌گرایی و ستیزه‌گری او با رستم زال در شاهنامۀ کردی (گورانی)، جستارهای ادبی، ش 193، ص 79-53.
هاکس، جیمز. (1928). قاموس کتاب مقدس، بیروت: مطبعۀ آمریکایی.
هجویری،ابوالحسن علی بن عثمان. (1358). کشف‌المحجوب، به تصحیح ژوکوفسکی، تهران: طهوری.
هلی، هنری. (2000). راهنمای کتاب مقدس، ترجمۀ جسیکا باباخانیان، سابرینا بدلیان، ادوارد عیسی بیک، بی‌جا: قازارس یقنظر.
یاقوتی، منصور (1380). دیو مظهر خشونت در ادب کهن، پژوهشنامۀ ادبیات کودک و نوجوان، ش 27، ص 34-37.
ب. منابع لاتین
Fehervari,geza.(2000).Ceramic of the Islamic World in the tareq Rajab Museum,I.B.Tauris&Co.Ltd.London.
Lerner,ja. (1991).Rock and Reliefs of Fath Ali Shah,Art Oriental,No.21,P33.
Oxford Dictionary. (2011). Oxford University Press.
P.Soucek,Pricilla. (1994).Decoration,Iranica,Vol.Vll,Fasc.2pp.159-197.