تحلیل بینامتنی بر تأثیرپذیری‌های حافظ از نظامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تهران

2 مدرس دانشگاه فرهنگیان تهران

چکیده

طبق نظریۀ بینامتنیت، هیچ متنی بسته و خودمحور نیست. همۀ آثار ادبی از متون پیش از خود تأثیر پذیرفته‌اند. در ادب فارسی نیز نمودهای این تأثیر و تأثر به چشم می‌خورد. حافظ همواره به آثار پیشینیان توجه داشته و از آن‌ها بهره برده است. غزل‌های نظامی از سرچشمه‌ها و منابع الهام حافظ بوده است. در این پژوهش، با بهره‌گیری از نظریۀ بینامتنیت و با روش تحلیلی- تطبیقی، در دو حوزۀ ارتباط برون‌متنی و درون‌متنی، تأثیرپذیری حافظ از غزل‌های نظامی بررسی شده است. برآیندِ پژوهش، نشان‌دهندۀ اشتراکات سطحی و گاه عمیقی است که میان این دو شاعر وجود دارد. حافظ با وجود آنکه خود در غزل‌سرایی انقلابی نو بر پا کرد؛ اما در جای‌جای دیوانش، می‌توان نشانه‌ها و نمودهایی از همسانی‌های فکری و زبانی با غزل‌های نظامی را به‌خوبی ملاحظه نمود. حافظ از نظر برون‌متنی (روساخت)، در زمینۀ ضرباهنگ، وزن، قافیه، ردیف، واژگان، ترکیبات و سایر عناصر موسیقایی از غزلیات نظامی تأثیر پذیرفته است. در حوزۀ درون‌متنی(زیرساخت) نیز میان این دو شاعر پیوند آشکاری وجود دارد؛ تلمیحات، توصیفات، تصاویر، تشبیهات و تعابیر مشابهی میان غزل‌های این دو شاعر دیده می‌شود. وجود این ارتباطات، نشان از تأثیرپذیری و بهره‌گیری حافظ از غزلیات نظامی دارد. این بهره‌گیری نه از نوع تقلید، تکرار یا سرقت ادبی، بلکه با هدف آفرینش اشعار ظریف‌تری صورت گرفته است. این ارتباط‌ها به سبب تأثیر سنت‌های ادبی غزل‌سرایی بوده است که در میان این شاعران رواج داشته و حتی محیط زندگی و فرهنگ حاکم بر زادگاه آنان بی‌تأثیر نبوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Intertextual analysis on the influence of Hafez on Nizami

نویسندگان [English]

  • aliakbar kamalinahad 1
  • vahid alibaygi sarhali 2
1 Faculty member of Farhangian University of Tehran
2 Lecturer at Farhangian University of Tehran
چکیده [English]

According to the theory of intertextuality, no text is closed and self-centered. All literary works are influenced by the texts before them. Manifestations of this influence can also be seen in Persian literature. Hafez has always paid attention to the works of his predecessors and used them. Nizami's sonnets have been one of Hafez's sources of inspiration. In this research, by using the theory of intertextuality and analytical-comparative method, Hafez's impact of Nizami's sonnets has been investigated in two areas of extratextual and intratextual communication. The result of the research shows the superficial and sometimes deep similarities between these two poets. Although Hafez created a new revolution in lyric poetry; But in places of his divan, one can clearly observe signs and manifestations of intellectual and linguistic similarities with Nizami's sonnets. In terms of extratext (structure), Hafez has been influenced by Nizami's sonnets in terms of rhythm, weight, rhyme, line, words, compositions and other musical elements. In the intratextual field (infrastructure) there is also a clear link between these two poets; Allusions, descriptions, images, analogies and similar interpretations can be seen between the sonnets of these two poets. The existence of these connections shows Hafez's influence and use of military sonnets. This use is not in the form of imitation, repetition or plagiarism, but with the aim of creating more delicate poems. These connections were due to the influence of the lyrical literary traditions that were prevalent among these poets,.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Nizami"
  • "Hafez"
  • "intertextuality"
  • "intratextual communication"
  • "extratextual communication"
الف. منابع فارسی
آلن، گراهام، (1385).  بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
ابوت، اچ. پورتر، (1397).  سواد روایت، ترجمۀ رؤیا پورآذر و نیما اشرفی. تهران: اطراف.
انزابی‌نژاد، رضا، (1384). پردۀ سحر سحری، چ پنجم، تهران: جامی.
ایبرمز، اچ و گالت هرفم،(1383).  فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمۀ سعید سبزیان، تهران: رهنما.
پاکتچی، احمد، نقد متن، (1397).  تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
پورنامداریان، تقی، (1382). گمشدة لب دریا، تهران: سخن.
ثروتیان، بهروز، (1388).  هنر و اندیشۀ نظامی گنجه‌ای، چ اول، تهران: همشهری.
حافظ، شمس‌الدین محمد، (1381). دیوان حافظ، تصحیح محمد قدسی، تهران: چشمه.
خرمشاهی، بهاءالدین، (1368). حافظ‌نامه. تهران: پرواز.
خلیلی جهان‌تیغ، مریم، (1386). «خلاقیت بینامتنی در دیوان حافظ و ولای حیدرآبادی»، زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال پنجم، ش 9، صص 5- 14، پاییز و زمستان .
شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1373).  موسیقی شعر، تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391).  رستاخیز کلمات، تهران: سخن.
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، (1387).  چ 18، تهران: فروزش.
غلامحسین‌زاده، غریب و نگار غلامپور، (1387).  میخاییل باختین؛ زندگی، اندیشه و مفاهیم بنیادین، تهران: روزگار.
قائمی‏نیا، علی‏رضا، بیولوژی نص، (1389). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
مقدادی، بهرام، (1378). فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.
مکاریک، ایرنا ریما، (1385). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
نامورمطلق، بهمن، (1386). «ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها». پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، ش 56، صص 83- 98، زمستان.
نامور مطلق، بهمن، (1390).  درآمدی بر بینامتنیت، تهران: سخن.
نظامی عروضی، احمد بن عمر بن علی، (1372). چهار مقاله، تصحیح محمد قزوینی، به اهتمام محمد معین، تهران: جامی.
نظامی، الیاس بن یوسف، (1380).  دیوان قصاید و غزلیات نظامی، به اهتمام سعید نفیسی، چ هفتم، تهران: فروغی،
نظامی، الیاس بن یوسف ، (1386). خسرو و شیرین. به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
ب. منابع لاتینی
Roland. (1981). theory of text. London: Rotledge. Barthes,
Frow, John. (2005). Genre. London& New York: Rutledge.